Pomnik nagrobny Mikołaja i Piotra Firlejów w kościele Dominikanów w Lublinie

Pomnik nagrobny Mikołaja i Piotra Firlejów znajduje się w kaplicy Firlejowskiej (początkowo noszącej imię św. Dominika, od 1899 roku nazywanej kaplicą Krzyża Świętego), najstarszej z 11 kaplic w kościele Dominikanów lubelskich. Kaplicę wystawił w 1615 roku Henryk Firlej (1574–1626), prawnuk Mikołaja i wnuk Piotra, bliski współpracownik papieża Klemensa VIII, sekretarz królewski  Zygmunta III Wazy, późniejszy prymas Polski. Miała być kaplicą grobową Firlejów i równocześnie godnym miejscem przechowywania relikwii Drzewa Krzyża Świętego (znajdujących się w świątyni od 1333 lub 1420 roku). W podziemiach kaplicy umieszczono szczątki Firlejów (pochowanych wcześniej w kościele dominikańskim), a na ścianie południowej wmurowano nagrobek piętrowy Mikołaja i Piotra, złożony z dwóch płyt nagrobnych, przeniesionych z  innych miejsc świątyni. Nagrobek Mikołaja zapewne wzniósł jego syn Piotr, natomiast  nagrobek Piotra ufundowali jego trzej synowie. Obie płyty z piaskowca przedstawiają wizerunki półleżących rycerzy; dolna wyobraża być może Mikołaja, górna Piotra.

Mikołaj i Piotr Firlejowie byli najwybitniejszymi przedstawicielami starego, możnego rodu (i jego głównej gałęzi z Dąbrowicy koło Lublina), w XV–XVII wieku zaliczanego do najpotężniejszych w Małopolsce. Mikołaj (zm. 1526), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny, wojewoda sandomierski i lubelski, utalentowany politycznie, brał udział w poselstwach królewskich. Zainicjował budowę zamku w Janowcu. Jego syn Piotr (zm. 1553), wojewoda lubelski i  ruski, gruntownie wykształcony, bliski współpracownik Bony, Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta, lokował Janowiec nad Wisłą i Lewartów (Lubartów). Firlejowie posiadali w Lubelskiem olbrzymie dobra wokół Lublina, nad Wieprzem i Tyśmienicą, nad Wisłą. Główna gałąź rodu miała siedzibę w Dąbrowicy oraz zamki w Kocku, Czemiernikach i Janowcu, a także w Bochotnicy.

Lubelski pomnik Firlejów, związany z krakowskim warsztatem Jana Marii Padovano (czynny w Polsce od 1532), należy do grupy polskich renesansowych nagrobków piętrowych. Najbardziej znanymi przykładami są pomnik Zygmunta I Starego (wykonany w latach 1529–1531) i Zygmunta II Augusta (wykonany w latach 1574–1575) znajdujące się w Kaplicy Zygmuntowskiej katedry wawelskiej.

Renata Bartnik