Chrystus Ukrzyżowany

Ukrzyżowanie to kulminacyjna scena Pasji Chrystusa, znana także w XIX-wiecznej polskiej sztuce ludowej. To temat najczęściej przedstawiany w sztuce chrześcijańskiej od IV wieku. We wczesnym okresie śmierć Jezusa na krzyżu wyobrażano symbolicznie, ukazując tylko krzyż lub symbol Jezusa-Baranka. Dopiero od VI wieku na obrazach pojawiła się człowiecza postać Syna Bożego. Najstarsze zachowane przedstawienie pochodzi z VI wieku, a sam wzór ikonograficzny utrwalił się w wieku XIII. Od tego czasu wykształciły się jego różne warianty, między innymi narracyjne wielofigurowe z osobami Maryi i św. Jana lub Marii Magdaleny pod krzyżem czy – popularne w polskiej sztuce dewocyjnej i spotykane na krzyżach przydrożnych – wyobrażenie Chrystusa Ukrzyżowanego z insygniami Męki Pańskiej, czyli narzędziami, którymi żołnierze rzymscy zadawali ból i rany Jezusowi, oraz przedmiotami lub obiektami związanymi z Pasją. Należą do nich: gwoździe, korona cierniowa, włócznia, chusta Weroniki, kolumna biczowania, srebrniki, rózgi (bicze), obcęgi, młotek, kości do gry, kogut, drabina, gąbka, szata, miecz.

Podobnie jak kapliczki z Frasobliwym krzyże z rzeźbą Ukrzyżowanego w ogromnej ilości spotykane są w polskim krajobrazie wsi i miast. Należą także do podstawowego wyposażenia kościołów – witają wiernych w przedsionku lub zdobią belkę tęczową spinającą łuk arkadowy usytuowany na granicy nawy głównej i prezbiterium. Krzyże gęsto wypełniają przestrzeń cmentarzy, a w formie pasyjki znajdują się w domach, dziś najczęściej nad drzwiami, niegdyś na ołtarzyku domowym lub w świętym kącie. Figury Chrystusa Ukrzyżowanego, tak jak inne ludowe wyobrażenia chrystologiczne, odznaczają się wielką siłą wyrazu. Zachwycają oszczędną formą oraz ekspresją osiągniętą przez uproszczenia i geometryzację. Zniekształcenia i zaburzenia proporcji zaś, często niezamierzone, a wynikające z braku umiejętności warsztatowych, dodają szczególnego wdzięku.

Zachowane rzeźby powstały w drewnie, choć w zbiorach muzealnych znajdują się również wykonane w mniej trwałym surowcu – glinie. Ich twórcami byli zazwyczaj wiejscy stolarze i rzeźbiarze samoucy. Istniała również grupa świątkarzy wędrownych. Zachowały się nieliczne nazwiska: Pawła Bienia, Mikołaja Gomieli, Jana Kapronia, Jana Olińskiego, Daniela Kuźmiuka czy Józefa Kwiatkowskiego.