Muranów w obiektywie Artura Żmijewskiego Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

W latach 2019–2020 Artur Żmijewski współpracował z Muzeum POLIN przy tworzeniu wystawy czasowej „Tu Muranów”, poświęconej historii tej warszawskiej dzielnicy, która przez stulecia była domem największej społeczności żydowskiej w Europie. Swoje prace współtworzył z Zofią Waślicką-Żmijewską, badaczką pamięci o Zagładzie, oraz przy merytorycznej pomocy i konsultacji prof. Jacka Leociaka, specjalisty Centrum Badań nad Zagładą Żydów, pomysłodawcy wystawy i współautora jej koncepcji.
W kolekcji „Muranów w obiektywie Artura Żmijewskiego” prezentowane są prace, które weszły w skład wystawy oraz te, które nie zostały na niej pokazane. W pierwszej grupie znalazły się wybrane fotografie, barwne i czarno-białe, wchodzące w skład pracy „Szukaliśmy w popiołach” oraz zestaw trzech zdjęć pod tytułem „Słońca”. W drugiej – cykl 26 czarno-białych zdjęć cyfrowych wykonanych szerokokątnym obiektywem oraz film „Gdzie są Nalewki”.
„Szukaliśmy w popiołach” to zestaw 5 filmów oraz 12 fotografii. Powstały one z wykorzystaniem obiektów archeologicznych znajdujących się w depozycie Muzeum POLIN – przedmiotów codziennego użytku należących do dawnych żydowskich mieszkańców Muranowa, znalezionych podczas budowy Muzeum POLIN, takich jak nożyczki, zegarek, czajniczek, termometr czy flakonik po perfumach. W pracach Artura Żmijewskiego przedmioty te – teraz już zabytki archeologiczne, na których czas odcisnął swoje piętno – są „ożywiane” poprzez umieszczenie w naturalnej dla nich scenerii: w zakładzie krawieckim, u lokalnego zegarmistrza czy na kuchence. W przypadku fotografii ten kontekst nadaje zaaranżowana kompozycja, zaś w czarno-białych filmach, które nakręcono w stylistyce przedwojennego kina – obraz i dźwięk. Ideą artysty było pokazanie, że przedmioty te są materialnymi świadkami życia społeczności żydowskiej na Muranowie i jej zagłady. Jak mówią autorzy: „Podzieliły los tej dzielnicy i jej mieszkańców”.
„Słońca” to komplet 3 fotografii, które powstały, podobnie jak instalacja „Szukaliśmy w popiołach”, z wykorzystaniem obiektu archeologicznego. Jest nim szklana pokrywka, pokazana w 3 różnych ujęciach scenerii Muranowa – miejsca życia, a potem cierpienia setek tysięcy Żydów. Prześwietlony promieniami światła, obiekt ten staje się „słońcem” i nabiera symbolicznej wymowy.
Cykl fotografii „Bez tytułu” pokazuje w sposób migawkowy miejsca, które w czasie II wojny światowej znajdowały się w granicach getta warszawskiego. Dawna architektura, ocalała lub odbudowana, współistnieje z nowoczesnymi budynkami, zabudową ulic, trakcją tramwajową i ruchem ulicznym. Kadry o charakterystycznych dla tej techniki krzywiznach nadają zdjęciom charakter reporterski, a także przywołują skojarzenie podglądania rzeczywistości „przez wizjer”.
W ramach tego projektu powstał także film „Gdzie są Nalewki?” kręcony z drona. Powolna narracja tego obrazu wiedzie trasą nieistniejącej obecnie ulicy Nalewki, zgodnie z jej historycznym przebiegiem. Ulica ta przed II wojną światową stanowiła jeden z najważniejszych traktów miasta, główną arterię żydowskiej Dzielnicy Północnej, zwanej też dzielnicą nalewkowsko-muranowską. W czasie wojny zabudowa ulicy została zniszczona i nigdy jej nie odbudowano. Trakt w szczątkowym stopniu zachował się w postaci dzisiejszej ul. Stare Nalewki (do 2019 ul. Bohaterów Getta). Film nakręcony w trakcie pandemii wirusa Covid-19 jest dodatkowo zapisem pustego miasta, pozbawionego normalnego miejskiego życia z powodu koniecznej izolacji mieszkańców, co – mimo że nie było intencją autora– przywodzi na myśl Zagładę żydowskich mieszkańców Muranowa.

Artur Żmijewski (ur. 1966 w Warszawie) – artysta wizualny, wypowiadający się przede wszystkim za pomocą multimediów oraz wideo. Jeden z czołowych przedstawicieli sztuki krytycznej w Polsce. Mimo że artysta ukończył Wydział Rzeźby, wybrał fotografię i film jako metodę twórczą, argumentując: „Dzisiaj nie rzeźbię – robię filmy – świat jest zanadto skomplikowany, aby rzeźbić. Wystarczy zresztą troszkę pofotografować, aby stwierdzić, że rzeźba nie nadąża. Fotografia i film zlikwidowały we mnie wiarę w możliwości rzeźby, wyśmiały ją”. Artur Żmijewski reprezentował Polskę na 51. Wystawie Sztuki w Wenecji (2005), został uhonorowany prestiżową nagrodą Ordway Prize przyznawaną przez Creative Link for the Arts i New Museum w Nowym Jorku (2010) oraz nagrodą Krytyki Artystycznej im. Jerzego Stajudy (2013). Brał udział w szeregu wystaw zbiorowych i indywidualnych na całym świecie, jego prace znajdują się w renomowanych kolekcjach instytucjonalnych.
W swoich dziełach porusza tematy związane z bardzo różnymi obszarami kondycji i egzystencji ludzkiej, w szczególności uznawanymi za trudne, często odrzucanymi jako tabu. Jego prace są bardzo często kontrowersyjne, badają granice tego, co artyście wolno, wywołują konieczność polemiki i odniesienia się do przedstawionego tematu. Jednym z kierunków zainteresowań artysty są wydarzenia historyczne, w tym traumatyczne tematy związane z Zagładą oraz ich echa, a także trudne relacje polsko-żydowskie. Do prac poruszających tę tematykę należą dzieła wideo: „Berek” (1999), tzw. „Tryptyk izraelski” („Itzik”, „Lisa”, „Nasz śpiewnik”, 2003), „80064” (2004) czy „Polak w szafie” (2006).

Małgorzata Bogdańska-Krzyżanek