Pamiątki po Pinkasie Katzu Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Pamiątki po Pinkasie Katzu (1896–1942?) – przedwojennym humaniście ze Lwowa. Studiował na Uniwersytecie Ekonomicznym w Wiedniu, Uniwersytecie Wiedeńskim, Uniwersytecie Iowa, Uniwersytecie Columbia oraz Uniwersytecie Oksfordzkim; stopień doktora uzyskał na Uniwersytecie Wiedeńskim na podstawie rozprawy „Thomas Carlyle und die romantische Staatswissenschaft in Deutschland. Eine Gegenüberstellung”. W trakcie swojej krótkiej, przerwanej przez wojnę działalności naukowej nawiązał kontakty z wieloma akademikami z całego świata (o czym świadczy korespondencja z niniejszego zespołu archiwalnego).
Uczył się języka angielskiego m.in. w Cambridge. Był nawet autorem skryptu: w 1937 r. ukazał się osiemdziesięciostronicowy ,,A first English course for adult foreigners”, nakładem lwowskiej oficyny M.H. Rubin (było to skądinąd szczególne przedsiębiorstwo, na temat jej założyciela zob. Ewa Wójcik, „Mól Książkowy” – Mojżesz Hersz Rubin, anykwariusz lwowski”, w: „Kraków–Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku”, t. 5, cz. 1, Kraków 2009, s. 125–133, https://rep.up.krakow.pl/xmlui/handle/11716/763, dostęp 8.11.2021).
Wybuch wojny zastał Pinkasa Katza we Lwowie, gdzie mieszkał przy ul. Akademickiej 28 (o czym świadczy tuba pocztowa od dyplomu z kursu brytyjskiego, nosząca adres odbiorcy). W 1940 r. pracował w Akademii Handlu Zagranicznego jako nauczyciel angielskiego, tam poznał studiującego na niej Zdzisława Żygulskiego. W czerwcu 1941 r., gdy Niemcy zaatakowały Związek Radziecki, nie ewakuował się na wschód. W getcie lwowskim na przełomie 1941 i 1942 r. przekazał Żygulskiemu swoje dokumenty i fotografie – na przechowanie. Niewykluczone jednak, że przeczuwał śmierć.
Jak pisała w liście do muzeum prof. Teresa Grzybkowska, przekazująca w imieniu prof. Żygulskiego pamiątki do zbiorów (list z 17.02.2015):
„Żygulski wspomina Pinkasa jako doskonałego nauczyciela języka; «był jednym z najradośniejszych, najinteligentniejszych i najdowcipniejszych ludzi, jakich w życiu znałem». Pożyczał od niego książki, Pinkas miał świetną bibliotekę anglojęzyczną.
Gdy znalazł się w getcie, posyłał wiadomości do Zdzisława, prosząc o chleb i cukier, które ten zawoził, kiedy to było możliwe. Młody Żygulski był wstrząśnięty scenami przemocy, jakie w getcie oglądał. Ostatnie spotkanie nastąpiło zimą, kiedy Pinkas był chory i słaby […]. Kiedy Zdzisław Żygulski przyjechał do getta następnym razem, już nie zastał Pinkasa, najpewniej został wysłany do obozu w Bełżcu, gdzie zginął”.
Przez lata prof. Żygulski przechowywał powierzone mu archiwalia, pod koniec życia przekazał do Muzeum POLIN najcenniejsze w jego przekonaniu dokumenty swojego nauczyciela angielskiego – z Cambridge. Po śmierci profesora Żygulskiego prof. Grzybkowska przekazała też pozostałe archiwalia (jak również, do Biblioteki POLIN, trzy tomiki z księgozbioru Katza).
Dokumenty przekazane do Muzeum mają wymiar nie tylko pamiątek po Pinkasie Katzu. To też jego spuścizna naukowa. Być może w archiwach osobowych profesorów zagranicznych uczelni albo w archiwach uniwersytetów zachowały się inne maszynopisy dra Katza, niewykluczone jednak, że dysertacja „Thomas Carlyle und die romantische Staatswissenschaft in Deutschland. Eine Gegenüberstellung” to jedyny zachowany materiał z dorobku badacza, który nie zdążył podjąć starań o wydanie tekstu. I być może najważniejsza z napisanych przez niego prac.

Przemysław Kaniecki