Szczypce do wypieku opłatka

Cieniutki płatek chlebowy – opłatek, to ważny element tradycji bożonarodzeniowej. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa oblatum (dar ofiarny). W znanej dziś formie pojawił się na przełomie IX i X wieku we francuskim opactwie Benedyktynów w Cluny. Zwyczaj dzielenia się nim podczas świątecznej wieczerzy rozpowszechnił się w Polsce w 2. połowie XVIII wieku. Najpierw przyjął się w domach szlacheckich, skąd przejęli go mieszkańcy wsi, budując wokół rozmaite zwyczaje.

Opłatek na stole wigilijnym zajmował honorowe miejsce. Jego obecność na dodatkowym talerzu miała stanowić symboliczną łączność z duszami zmarłych, a łamanie się nim z bliskim – zapewnić dostatek chleba i szczęście w nadchodzącym roku. Wierzono, że wzmacnia zdrowie ludzi i zwierząt, dlatego był dodawany do resztek potraw i podawany zwierzętom gospodarczym. Służyły do tego opłatki kolorowe: żółte, czerwone, zielone oraz te, w których zapieczono święcone zioła. Opłatki wykorzystywano także do budowania ozdób – misternych kulistych „światów”, często o skomplikowanej strukturze, które wieszano u powały, na belkach stropowych lub były najokazalszą ozdobą podłaźniczek i późniejszych choinek.

W przeszłości do wypieku opłatka używano narzędzia kształtem przypominającego wielkie kleszcze – szczypce zakończone żelaznymi matrycami. Nazywano je żelazkami, a ich produkcją zajmowali się rzemieślnicy zwani żelazorytnikami. Najczęściej od ich zmysłu artystycznego i wyobraźni zależał kształt rytych wewnątrz wgłębnie ornamentów: symboli religijnych, scen z życia Chrystusa, motywów roślinnych. Odciskano je następnie na powierzchni opłatka podczas krótkiego, około trzyminutowego procesu pieczenia w piecu chlebowym, po uprzednim wylaniu na jedną z matryc i dociśnięciu drugą ciasta o konsystencji gęstej śmietany z białej mąki i wody, bez dodatku drożdży i soli. Początkowo wypiekiem opłatków zajmowali się zakonnicy, jednak już w XV wieku trudnili się tym również po parafiach słudzy kościelni.