św. Mikołaj. Bogurodzica Hodigitria. Chrystus ze Świętymi

Na chrześcijańskim wschodzie, a potem na Rusi obrazom oddawano szczególną cześć. W Rosji uwidoczniło się to zarówno wśród wyznawców oficjalnej doktryny, jak też wśród staroobrzędowców prześladowanych przez rząd i cerkiew moskiewską na skutek odrzucenia reformy liturgicznej zapoczątkowanej w połowie XVII w. Chroniący się przed prześladowaniami zwolennicy starej prawosławnej tradycji ruskiej, odcinając się od reformatorskiego nurtu traktowanego jak herezję, poprzestali na kulcie wykonanych we własnym środowisku przedmiotów kultu. Na skutek prześladowań były one przez czynniki oficjalne niszczone, a ich posiadacze szykanowani i karani. Zorganizowanie domu modlitwy czyli molenny, zastępującej staroobrzędowcom cerkiew, było utrudnione, a jej wykrycie groziło aresztowaniem. W warunkach prześladowań, gdy zachodziła potrzeba szybkiego uprzątnięcia i zabezpieczenia przedmiotów kultu z molenny czy prywatnego domu, tradycyjne ikony malowane na deskach łatwo mogły ulec uszkodzeniom. Warunki życiowe zmusiły starowierców do wytworzenia trwałych kompaktowych wyrobów, łatwych do ukrycia i transportu, zastępujących klasyczny ikonostas. Poręczne metalowe krzyże i ikony zaczęli oni komponować na drewnianych tablicach zagłębiając poszczególne dewocjonalia w wyżłobieniach czyli „wriezach”, stąd nazywano je „wriezkami” lub „kiwotkami” i „kowczeżcami” od greckich słów oznaczających obramienie, skrzynkę. Czasem deska stawała się nie tylko podłożem dla przedmiotów kultu, ale także dla namalowanej na niej ikony, ponieważ w zdominowanym tradycją pojęciu wizerunku sakralnego obrazy malowane na drewnianych podłożach miały wyższą rangę. Pokazuje to prezentowany eksponat, w którym dwie mosiężne ikony z wizerunkami św. Mikołaja Cudotwórcy i Bogurodzicy Hodigitrii zostały osadzone w wyżłobieniach ikony malowanej, z umieszczonymi w górnej części kompozycji półpostaciowymi przedstawieniami Chrystusa i adorujących go świętych.

Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967