Powiększenie armii polskiej i wzniesienie pomnika Jana III Sobieskiego

Wykonanie omawianego medalu, sławiącego tryumf króla Jana III Sobieskiego (1674–1696) nad Turkami i zarazem upamiętniającego uchwałę Sejmu Czteroletniego o powiększeniu armii Rzeczypospolitej do stu tysięcy żołnierzy (28 października 1788 roku), zlecił król pruski Fryderyk Wilhelm II (1786–1797). Wykonanie pracy powierzył medalierom berlińskim. W lipcu 1789 roku poseł pruski Giorolamo Lucchesini złotym egzemplarzem medalu obdarował króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795), a srebrnymi Stanisława Małachowskiego i księcia Kazimiera Nestora Sapiehę. Był to element dyplomatycznej strategii Prus, które nie chciały dopuścić do zbliżenia Rzeczypospolitej z Rosją, obawiając się dalszego wzmocnienia drugiego z państw. Poparcie Prus dla przeprowadzanych w Polsce reform nie trwało jednak długo i skończyło się wraz ze zmianą sytuacji międzynarodowej na początku lat 90. XVIII wieku.

Na awersie medalu odwzorowano pomnik Jana III Sobieskiego, odsłonięty w Łazienkach 14 września 1788 roku, dłuta Franciszka Pincka według projektu André Le Bruna – czołowego rzeźbiarza na dworze króla Stanisława. Przedstawia on polskiego króla na koniu, w stroju rzymskim, tratującego tureckiego żołnierza w otoczeniu zdobycznej tureckiej broni oraz dwóch tarcz z napisami – łacińskim z lewej, w tłumaczeniu: „Janowi III, królowi polskiemu, wielkiemu księciu litewskiemu, ojczyzny i sprzymierzonych obrońcy, roku 1686 [!] nam wydartemu”, w języku polskim z prawej: „Janowi III K[rólowi] P[olskiemu] W[ielkiemu] X[ięciu] L[itewskiemu] Oyczyzny y Sociuszow Obroncy Któregośmy Postradali 1696”. Zamieszczona powyżej łacińska sentencja „PRISCA VIRTUTE FELIX” (Szczęśliwa przez dawną waleczność) oraz dwuwierszowy napis poniżej „CONCORD[ia] COMIT[iorum] CONVOC[atorum] MDCCLXXXVIII” (Zgoda sejmu zwołanego 1788) nawiązują już do treści na rewersie medalu. Widzimy na nim personifikację Polonii z koroną na głowie, trzymającą w wyciągniętej prawej ręce miecz, a w lewej tarczę z herbem Rzeczypospolitej. Scenę dopełnia umieszczona powyżej łacińska sentencja – „PROPRIO MARTE TUA” (Bezpieczna własnym orężem) oraz napis u dołu upamiętniający uchwałę Sejmu Wielkiego o zwieszeniu liczebności armii do stu tysięcy żołnierzy – „AUCTO EXERCITU MDCCLXXXIX” (Na pomnożenie wojska, 1789).

Tomasz Markiewicz