Bogurodzica Eleusa

Prezentowana ikona Bogurodzicy Eleusy jest określana na ziemiach Rusi jako Umilenie w wariancie zwanym Fiodorowska – patrz S.12685MŁ. Pierwowzór ikony miał ocaleć w cudowny sposób w czasie najazdu plemion mongolskich na ziemie północno-wschodnie Rusi i objawić się na drzewie jednemu z przedstawicieli rodziny książęcej. Badacze wysnuwają kilka wersji pojawienia się obrazu wiążąc jego powstanie z dynastią Rurykowiczów. Najwcześniej wizerunek Fiodorowskiej Eleusy mógł powstać ok. 1164 r. dla monasteru w Gorodcu na zamówienie krzewiciela kultu maryjnego księcia Andrzeja zwanego Bogolubskim, syna Jerzego Dołdorukiego. Dwie inne wersje odnoszą powstanie obrazu do XIII w. i wiążą z osobą księcia Jarosława Wsiewołodowicza, syna Jarosława Wielkie Gniazdo i wnuka Jerzego Dołgorukiego. Obraz mógł zamówić książę Jarosław ok. 1218-1220 r. z okazji powrotu drugiej żony Teodozji, najpierw odebranej mu przez teścia, a potem zwróconej, tym bardziej, że z jej powrotem wiązało się urodzenie w 1219 r. syna o imieniu Fiodor czyli Teodor. Ikona mogła też powstać w 1239 r. na zamówienie Jarosława jako dar ślubny dla swojego syna Aleksandra Newskiego. Do tego przypuszczenia skłania fakt, że na odwrocie oryginału ikony Fiodorowskiej znajduje się wizerunek św. Paraskewy Piatnicy patronki narzeczonych i ślubów. Teoria ta pośrednio tłumaczy nazwę ikony mianowanej Fiodorowską. Teodor Strateg czyli Fiodor Stratylata, dowódca wojskowy i męczennik pierwszych wieków chrześcijaństwa – opiekun rycerstwa chrześcijańskiego, był często wybierany na patrona wśród przedstawicieli połockich Mścisławiczów, z których wywodziła się żona księcia Aleksandra. Nazwa tego wariantu Eleusy mogła też wynikać z faktu umieszczenia pierwowzoru ikony w monasterze św. Teodora Stratega w Kostromie w XIII w. Ikona Fiodorowskiej Bogurodzicy stała się patronalną dla dynastii Romanowów, co opisano pod S.12932MŁ.
Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967