Święta Barbara

Geneza malarstwa na szkle sięga połowy XVI wieku i jest związana z rozwojem przemysłu szklarskiego, a także coraz powszechniejszym wykorzystywaniem w malarstwie farb olejnych. W Polsce stało się bardzo popularne za sprawą licznych warsztatów tworzących dla odbiorców wiejskich. Każdy wypracował własne wzorce i technikę tworzenia obrazów. W 2. połowie XIX wieku technika ta nie wytrzymała konkurencji z szybko rozpowszechniającym się oleodrukiem i zaczęła stopniowo zanikać.

Obrazy na szkle w odmianie przykarpackiej występowały na terenie pomiędzy Zamościem, Krosnem a Przemyślem. Pod względem artystycznoformalnym nie tworzyły jednolitej całości. Podobnie jak odmiana pokucka wykazywały powinowactwo z malarstwem zachodnio- i wschodnioeuropejskim. Przedstawienia św. Mikołaja nawiązywały do ikonografii cerkiewnej, reprezentatywnej dla obrządku greckiego Łemków zamieszkujących wspomniany obszar. Z grupą zachodnią były związane przede wszystkim wizerunki Matki Boskiej Częstochowskiej, ujęte w owalny otok właściwy dawnym sztychom.

Obrazy przykarpackie zachowały indywidualne oblicze – w ich kompozycji i dekoracji były zauważalne częste związki z drzeworytami ludowymi. Zapewne właśnie lokalny drzeworyt ludowy był bezpośrednim wzorem dla wyobrażenia św. Barbary. Pod względem ikonograficznym wiąże się z obrazami ze Słowacji lub Pokucia, gdzie święta występowała bez wieży czy kościoła w tle, choć to dla niej atrybut charakterystyczny.

Kult św. Barbary zaczął się rozwijać na Wschodzie od wieku VI, na Zachodzie zaś dopiero od XIII stulecia. W ikonografii najczęściej przedstawia się ją w długiej szacie z pasem na biodrach, z nakrytą głową, w koronie lub czepcu, trzymającą kielich z hostią, miecz, od którego zginęła, lub strusie pióra symbolizujące męczeństwo. Niekiedy występuje z pochodnią, gdyż – jak głosi legenda – po biczowaniu, a przed ścięciem oprawcy ją także przypalali. Czasem w tle pojawia się trzyokienna wieża, w której była więziona.

Kult św. Barbary dotyczył szeroko pojętej sfery „dobrej” śmierci: miała ochraniać wszystkich wykonujących niebezpieczne profesje (górników, marynarzy, żołnierzy oraz więźniów); otaczała opieką podczas zarazy, chroniła przed pożarem i uderzeniem pioruna. Wierzono, że ktokolwiek poprosi ją o wstawiennictwo, nie umrze bez wcześniejszej spowiedzi.