Portret mężczyzny

W 1925 roku Witkacy poświęcił się sztuce portretowej, realizowanej w ramach jednoosobowej „Firmy Portretowej S.I. Witkiewicz”, która miała się stać źródłem szybkiego zysku i zaradzić kłopotom finansowym. Zasady powstawania wizerunków w technice pastelu, węgla, kredek i ołówka definiował szczegółowy regulamin. Miał on „oszczędzić firmie mówienia po wiele razy tych samych rzeczy” i był zapisem reguł, do których mieli stosować się klienci. Artysta obligował ich do punktualnego stawiania się na seanse, „gdyż czekanie źle wpływa na nastrój firmy”. Wszelka krytyka była niedozwolona. „Portret może się klientowi nie podobać, ale firma nie może dopuścić do najskromniejszych nawet uwag, bez swego specjalnego upoważnienia. Gdyby firma pozwoliła sobie na ten luksus […], musiałaby już dawno zwariować”. Charakter pięciu podstawowych typów portretowych oraz ich kombinacji określały litery A, B, C, D i E. Wizerunki nierzadko powstawały pod wpływem eksperymentów z użyciem substancji psychoaktywnych – narkotyków, leków odurzających czy alkoholu, a swój stan artysta dokumentował znakowymi skrótami. Witkacy tworzył różnorodne modyfikacje opisanych w regulaminie typów, rezygnując nierzadko z przedstawiania tułowia na rzecz autonomizacji głowy, którą sytuował na rozmaitych postumentach zwanych podstawkami. Należały do nich kobiece portrety z uniesioną głową, określane jako Alcoforado (na cześć żyjącej w XVII wieku portugalskiej zakonnicy Marianny d’Alcoforado, autorki listów miłosnych do francuskiego oficera). Postacie ulegały także hybrydyzacji, łączącej zwykle wyolbrzymioną ludzką głowę z elementem zwierzęcego tułowia. Portret nieznanego mężczyzny z głową osadzoną na kielichowatej bazie powstał bez użycia alkoholu (NII) i papierosów (NP3), jako typ podstawkowy w stylistyce B+D, oznaczającej „spotęgowanie charakteru graniczące z pewną karykaturalnością. Głowa większa niż naturalnej wielkości”. Obok modela na blacie stołu znalazły się butelka z alkoholem, kieliszek, owoce i karta z zakąskami.

Anna Hałata