Kościół pw. św. Michała Archanioła (farny) w Lublinie

Widok niezachowanego kościoła św. Michała Archanioła jest jednym z ważniejszych przedstawień dawnego Lublina i cennym źródłem do ikonografii miasta. Świątynia wraz z zespołem należących do niej budowli była usytuowana we wschodniej, najstarszej części wzgórza Staromiejskiego, otoczonego umocnieniami obronnymi (fragmenty są widoczne na rycinie). Była fundowana przez Leszka Czarnego w 1282 roku i rozebrana w latach 1846–1855. Przez ponad 500 lat była głównym kościołem miasta, pełniąc funkcję fary, kolegiaty i przejściowo katedry diecezji lubelskiej. Od najdawniejszych czasów rezydował przy niej archidiakon lubelski (administrator dużej części Lubelszczyzny z ramienia arcybiskupa krakowskiego). Odbywały się tu uroczystości ważne dla miasta i kraju, między innymi inauguracje kolejnych kadencji Trybunału Koronnego i zakończenia sesji.

Legendarne początki kościoła wiążą się z najazdami rabunkowymi Jadźwingów i Litwinów na ziemię lubelską w XIII wieku i jej obroną przez Leszka Czarnego (1240/1242–1288), księcia krakowskiego, sandomierskiego i sieradzkiego. Według legendy podczas kolejnego najazdu Jadźwingów, w sierpniu 1282 roku, w miejscu, gdzie stanęła świątynia, książę rozłożył obóz. Sam znalazł odpoczynek pod wielkim rozłożystym dębem i zasnął. W śnie ujrzał św. Michała Archanioła, który przepowiedział mu zwycięstwo i chwałę, a na dowód opieki pozostawił miecz. Kiedy senne widzenie się sprawdziło i książę pokonał najeźdźców, tam gdzie rósł dąb, kazał wznieść w podziękowaniu Bogu i archaniołowi kościół, a pień drzewa polecił wmurować w fundamenty (w czasie rozbiórki kościoła pod głównym ołtarzem odkryto pień dębu obmurowany cegłą).

Budowę świątyni z fundacji Leszka Czarnego potwierdza przekaz Jana Długosza. Wówczas była murowana, orientowana, z korpusem nawy zbliżonym do kwadratu, o niezbyt dużych wymiarach zewnętrznych (długość – 34 m, szerokość korpusu – 20,5 m) i miała formę wczesnogotyckiego kościoła bezwieżowego. Wskutek kilku wielkich pożarów miasta fara zmieniała wygląd. W XV wieku kościół przebudowywano i rozbudowywano, zmieniając formę na późnośredniowieczną. Odtąd posiadał charakterystyczną wieżę frontową, górującą nad miejską zabudową, i wysoki, spadzisty dach. W XVI wieku stracił cechy czysto gotyckie.

Renata Bartnik