Chrystus Pantokrator

W ikonografii prawosławia istnieją różne ujęcia Chrystusa: Acheiropoietos („nie ręką ludzką uczyniony”, w formie samej twarzy), Zbawiciel w majestacie, Emmanuel (w wieku młodzieńczym), Wielki Arcykapłan (w szatach kapłańskich), Chrystus Starotestamentowy (wyobrażony jako siwowłosy Bóg Starzec), Chrystus Błogie Milczenie (pod postacią młodzieńca ze skrzydłami jako Anioła Wielkiej Rady). Najczęściej jednak jest przedstawiany jako Pantokrator – Wszechwładca, Pan wszystkiego, Sędzia Wszechświata.

Ten typ ikonograficzny – jeden z najstarszych, który prawie nie uległ przekształceniom od VI wieku, przedstawia Zbawiciela zazwyczaj w półpostaci, w pozycji stojącej lub siedzącej na tronie, z otwartym Pismem Świętym w lewej dłoni i uniesioną prawą dłonią w geście błogosławieństwa. Księga nawiązuje do misji nauczania, ułożenie palców zaś do greckiego monogramu Chrystusa: IC XC. Przez połączenie kciuka z palcem serdecznym palce wskazujący i zgięty środkowy przypominają litery IC. Skrzyżowane ukośnie kciuk i serdeczny w zestawie z małym palcem tworzą XC. Nie jest to jedyna interpretacja gestu, według niektórych teologów połączony kciuk z palcem serdecznym są symbolem dwoistości natury Chrystusa: boskiej i ludzkiej. Natomiast złączenie trzech palców – małego, serdecznego i kciuka – symbolizuje Trójcę Świętą. Również kolory mają symbolikę. Niebieska barwa płaszcza (himation) wskazuje na boski majestat, czerwień spodniej szaty (chitonu) to kolor męczeństwa oraz zmartwychwstania, a złoty nimb z promieniami wokół głowy oznacza światło, jasność i chwałę Boga.

W tradycji cerkiewnej przedstawienie Chrystusa jako Pantokratora jest najczęściej umieszczane na sklepieniu centralnej kopuły cerkwi. Umiejscowienie to wskazuje na Jezusa, który z wysokości patrzy na świat oczami pełnymi zadumy, miłości i miłosierdzia. Jako ikona z wizerunkiem Nauczającego jest umieszczana w pierwszym rzędzie ikonostasu, po prawej stronie carskich wrót, wśród ikon namiestnych. Czasem, gdy przedstawia Chrystusa Tronującego w towarzystwie orędowników ludzi: Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela, może znajdować się w rzędzie trzecim górnym, czyli Deesis, która wyraża ideę modlitwy i wstawiennictwa za ludzkość.