Jadalnia Wielka

Nazwy historyczne: „Sala Nowa iadalna” (1802 r.); „Sala nowa stołowa” (1805 r.); „Biała Sala” (k. XIX w.); „Jadalnia Wielka” (1933 r.)
Nazwy inne: Jadalnia Biała, Biała Jadalnia, Wielka Jadalnia.
Czas powstania: lata 1802-1805 – wyposażenie zachowane; odnowione i częściowo zrekonstruowane w latach 1903 – 1911.  
Architekci: Chrystian Piotr Aigner (ok. 1800 r.); Amand Luis Bauqué, Albert Pio (między 1903 – 1911 r.).
Artyści: Fryderyk Bauman (ok. 1802 – przed 1805 r., sztukaterie).

Jadalnia Wielka, zwana także Białą, stanowi przedłużenie zachodniej amfilady reprezentacyjnych wnętrz pierwszego piętra zamku. Została ona dobudowana przy południowo-zachodniej baszcie prostopadle do południowego skrzydła rezydencji.
Jadalnia Wielka powstała w pierwszych latach XIX w., gdy po śmierci Stanisława Lubomirskiego w 1783 r. Izabela z Czartoryskich Lubomirska prowadziła ostatni etap modernizacji zamku łańcuckiego po powrocie z zagranicy w 1891 r. Projekt sali wykonał jeden z najlepszych architektów polskiego klasycyzmu Chrystian Piotr Aigner ok. 1800r. Wnętrze ozdobił sztukateriami Fryderyk Bauman pracujący w Łańcucie od 1801 r. W 1802 r. pomieszczenie było w trakcie realizacji, a o jego istnieniu świadczył krótki zapis inwentarzowy "Sala Nowa iadalna w tym tu mieyscu przypada do opisania". Jako "Sala nowa stołowa" po raz pierwszy została ona opisana wraz z wyposażeniem trzy lata później: "Pilastry z kapitelami porządku korynckiego y gzyms roboty sztukatorskiey wyrabiany".
Po śmierci Izabeli Lubomirskiej w 1816 r., gdy zamek łańcucki stał się własnością jej wnuka Alfreda I Potockiego, z powodu słabej konstrukcji ścian i sufitu naprawiano w Jadalni Białej uszkodzone sztukaterie. W tamtym czasie pomieszczenie doświetlało sześć okien, dodatkowo ogrzewał piec ceglany, a podłoga ułożona była z tafli sosnowych. Z lat 30 XIX w. pochodzi czworo dwuskrzydłowych drzwi umieszczonych symetrycznie w północnej i południowej ścianie, z których południowo-wschodnie były ślepe, a południowo - zachodnie otwierały się „na korytarz kryty – prowadzący do Oficyn nad Oranżerią i na schody do pomieszkania Marszałka.” Przejściem tym wnętrza zamku skomunikowane były z Oranżerią wybudowaną od południa w latach 1799-1802. W połowie XIX w. wnętrze doświetlało pięć okien „podwójnych zaszklonych z żaluzjami”, posadzka była ułożona z tafli dębowych, oprócz kominka z szarego marmuru stał piec ceglany.
W 1885 r. żona Romana Potockiego, Elżbieta z Radziwiłłów, zastała wnętrze Jadalni Wielkiej zniszczone: „Biała sala i teatr w ruinie – było tylko widać resztki dawnego splendoru – a w białej sali stały na ziemi i na stołach stosy tych pięknych chińskich talerzy, których dużo stłukł sufit, który się tak raz częściowo zawalił.”
Po śmierci Alfreda II w 1889 r., Elżbieta i Roman Potoccy przeprowadzili w latach 1889 – 1912 przebudowę i modernizację rezydencji łańcuckiej według projektów Amanda Luisa Bauqué i Alberta Pio. Elżbieta z Radziwiłłów wspominała: „W roku 1903 zostało przebudowane skrzydło na prawo od wieży zegarowej, postawiło się drugie piętro z pokojami służbowymi nad białą salą i nad bramą z zakończeniem Kurzej stopy kopią z Wawelu.” W Jadalni Wielkiej odtworzono zniszczony strop i częściowo zrekonstruowano sztukaterie. Odnowione wnętrze zainaugurowano uroczystym obiadem wydanym na cześć arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonki wizytujących Łańcut w dniach 24 - 25 października 1911 r.
Wnętrze Jadalni Białej jest zakomponowane w stylu dojrzałego klasycyzmu z zastosowaniem plastycznego detalu sztukatorskiego oraz bladoróżowych gładkich marmoryzacji na ścianach. Mocny akcent pionowy stanowią białe pilastry o kanelowanych trzonach i kompozytowych kapitelach. Zestawione parzyście, obiegają one wnętrze i flankują po pięć łuków arkadowych na dłuższych przeciwległych ścianach oraz dwa pojedyncze, umieszczone na osiach krótszych ścian. Podstawę łuków stanowią gładkie jasnoszare marmoryzowane pilastry (w oknach pseudofilary) zakończone impostem profilowanych archiwolt, ozdobionych kimationem jońskim oraz lesbijskim i spiętych w szczytach zwornikami. W arkadowaniu ściany wschodniej umieszczono symetrycznie cztery okna rozdzielone płytką wnęką środkowej, piątej arkady. Naprzeciwko niszy znajduje się jedyne okno w ścianie zachodniej. Dwie sąsiadujące z nim arkady są ślepe, zaś w dwóch skrajnych osiach umieszczono wpisane w łuki drzwi lustrzane, z których południowo-zachodnie są ślepe, a północno-zachodnie prowadzą do dawnej Kaplicy w narożnej baszcie. Na północnej ścianie pod łukiem archiwolty zastosowano sztukatorską sylwetkę orła z rozpostartymi skrzydłami, otoczonego wieńcem dębowym z wstęgą oraz zwisy kampanuli po obu stronach nastawy kominka. Analogicznie, w ślepych łukach na pozostałych ścianach umieszczono wieńce z wstęgami. Symetryczne rozwiązanie dla północnego kominka stanowi południowa obudowa systemu centralnego ogrzewania ukrytego za ażurową mosiężną osłoną konsoli z lustrem w nastawie. Rozwiązanie to wprowadzono za czasów Romana i Elżbiety Potockich. W bocznych osiach krótszych ścian nad czworgiem drzwi z lat 30 XIX w. (południowo-wschodnie ślepe) umieszczono supraporty z symetryczną kompozycją zwiniętego akantu.  
W poziomym podziale wnętrza wyróżnia się dolny gładki cokół z czerwonego stiuku, obiegający wnętrze odcinkowy (przerywany rytmem pilastrów) profil impostowy z ornamentem liściastym oraz belkowanie wieńczące. W pełnym belkowaniu wyodrębnia się uskokowy architraw, gładki fryz i bogato ornamentowany gzyms z kostkowaniem, astragalem i kilkoma typami kimationu. Gładki sufit ujęto w wydzieloną astragalem sztukatorską bordiurę o motywach winorośli. Na suficie trzy sztukatorskie rozety akantowe w obramieniu winorośli i astragalu stanowią oprawę dla trzech paryskich kryształowych żyrandoli zakupionych przez Romana Potockiego.
Wyposażenie Sali uzupełniają wiedeńskie meble wykonane na zamówienie Potockich na początku XX w. Ułożone z dwóch gatunków dębiny i jaworu tafle posadzki tworzą motyw równoległych pasów plecionki. Jest ona identyczna jak posadzka w sali balowej lwowskiego pałacu Potockich przy ul. Kopernika.   

Podstawowa bibliografia:
•    Kossakowska – Szanajca Zofia, Majewska – Maszkowska Bożena, Zamek w Łańcucie, Warszawa 1964.
•    Majewska - Maszkowska Bożena, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej, Warszawa 1976.
•    Omilanowska Małgorzata, Jakub Sito, Łańcut i okolice, [w]: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1994.
•    Potocka Elżbieta, Łańcut - wspomnienia od roku 1885 do roku 1915, [Pamiętnik, maszynopis w zbiorach Muzeum-Zamek w Łańcucie].
•    Piotrowski Józef, Zamek w Łańcucie, Lwów 1933.

Opracowanie:
Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967