Pomnik Unii Lubelskiej

W 1826 roku na placu Litewskim wystawiono pomnik Unii Lubelskiej. Nie była to pierwsza pamiątka po słynnej unii polsko-litewskiej z 1569 roku. Prawdopodobnie w połowie XVI wieku na życzenie króla Zygmunta Augusta stanęła czworoboczna kamienno-ceglana kolumna nakryta dachówką, gdzie w wykutej niszy ustawiono posągi króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi. Opis pierwotnego pomnika zawdzięczamy Hieronimowi Łopacińskiemu, który korzystał z niezachowanej kroniki klasztornej kapucynów.

Pomnik rozebrano w początkach XIX wieku, wytyczając reprezentacyjny plac miejski nazwany Litewskim. Ustawiono wówczas żeliwny obelisk wykonany z inicjatywy księdza Stanisława Staszica w podkieleckich warsztatach odlewniczych zwanych giserniami.

Budowę pomnika zrealizowano z funduszu skarbowego za zgodą cara Aleksandra I. Stanął na sztucznym nasypie, otoczonym drewnianym parkanem, który zastąpiono na początku XX wieku żeliwnym ogrodzeniem. Na obelisku od strony Krakowskiego Przedmieścia umieszczono zachowaną do dziś złoconą płaskorzeźbę autorstwa warszawskiego artysty Pawła Malińskiego. W sposób alegoryczny przedstawiała Polskę i Litwę w geście braterskiego uścisku dłoni. Na bocznych ścianach cokołu rozmieszczono ozdobne napisy upamiętniające datę zawarcia unii oraz odnowy pomnika.

Wokół pomnika Unii Lubelskiej odbywały się liczne uroczystości związane z obchodami świąt patriotycznych. W pierwszych dniach listopada 1918 roku to tu spotkały się drużyny harcerskie z trzech zaborów, składając pod pomnikiem wieniec z szarfą o wymownej treści „Zjednoczone Harcerstwo – Zjednoczonej Polsce”.