Eleusa

Eleusa (gr. Miłosierna) to typ ikonograficzny ukazujący Matkę Bożą z Dzieciątkiem w sposób akcentujący ich czułą więź poprzez pochylenie ku sobie twarzy obojga oraz zetknięcie policzkami. Lubelska ikona swobodnie nawiązuje do jednego z wariantów Eleusy – tak zwanej Maryi Rzymskiej. W tym wariancie Jezus lewą dłoń trzyma w dłoni Maryi, a w prawej, złożonej na kolanach, trzyma zwój; ma przy tym charakterystycznie odgiętą prawą stópkę, tak że widać jej podeszwę. Takie przedstawienie zyskało w połowie XVII wieku popularność na polskich terenach. Istnieją wizerunki wiernie powielające ów wzór oraz inne, zawierające pewne modyfikacje związane między innymi z ułożeniem prawej dłoni Dzieciątka (na przykład na ikonie z Tomaszowa Lubelskiego Jezus obejmuje szyję Matki). Przykładem zmodyfikowanego wzoru, który sam stał się inspiracją dla kolejnych kopii, jest drzeworyt z początku XVIII wieku zamieszczony w wydanym we Lwowie Irmologionie (księdze zawierającej pieśni liturgiczne), przypisywany Nikodemowi Zubrzyckiemu. Na rycinie Dzieciątko wznosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa. Takie właśnie ujęcie prezentuje lubelska ikona Eleusy. Na wizerunku z Muzeum Lubelskiego dodatkowo zwraca uwagę frontalna postawa Maryi kierującej zamyślone spojrzenie na wprost oraz dosyć sztuczne, sztywne ułożenie jej dłoni – Matka nie ściska w naturalny sposób dłoni Dzieciątka. Takie upozowanie sugeruje połączenie teologicznego przesłania dwóch przedstawień maryjnych, Hodegetrii i Eleusy – gest i spojrzenie Maryi ukazują ją jako Hodegetrię (gr. Wskazującą drogę – Chrystusa), natomiast zetknięcie policzków oraz dotyk dłoni Matki i Syna nawiązują do typu Eleusy, przez co wskazują na tajemnicę Wcielenia Jezusa i boskiego macierzyństwa Maryi.