Portret Romana Ducha

W 1925 roku Witkacy poświęcił się sztuce portretowej, realizowanej w ramach jednoosobowej „Firmy Portretowej S.I. Witkiewicz”, która miała się stać źródłem szybkiego zysku i zaradzić kłopotom finansowym. Zasady tworzenia wizerunków w technice pastelu, węgla, kredek i ołówka artysta zdefiniował w szczegółowym regulaminie, określając literami A, B, C, D i E charakter pięciu podstawowych typów oraz ich kombinacji. Nierzadko powstawały one pod wpływem substancji psychoaktywnych – narkotyków, odurzających leków czy alkoholu, a swój stan artysta opisywał znakowymi skrótami. Witkacy namalował portret Romana Ducha – syna Róży i Kazimierza, w rewanżu za pomoc Kazimierza w wydaniu Pojęć i twierdzeń implikowanych przez pojęcie Istnienia. Czyniąc starania o druk traktatu, dość często bywał w warszawskim mieszkaniu Duchów, których wspominał w liście do Heleny Maciakowej jako „zawsze niezwykle sympatycznych”. O ich synu pisał: „Dziwny facet to będzie z tego Romcia”. Wizerunek Romana został opisany jako Typ B+E, określony w „Regulaminie Firmy” jako „typ dziecinny”, w którym „z powodu ruchliwości dzieci” osiągnięcie czystego typu B – obiektywnego wizerunku modela bez karykaturalnego ujęcia i z pewnymi cechami charakterystycznymi oraz z dowolną interpretacją psychologiczną właściwą typowi E, było „przeważnie niemożliwe”. Artysta zakładał więc „wykonanie więcej szkicowe”. Portretując jedenastoletniego chłopca, Witkacy odchodzi od układu kompozycyjnego zarezerwowanego dla portretów dziecięcych, ujmujących modela frontalnie, za stołem z ułożonymi typowymi atrybutami – owocami lub książkami czy przyborami do pisania. Portret Ducha, odznaczający się niemal fotograficznym realizmem, typowym dla późnego okresu twórczości artysty, koncentruje się na starannym opracowaniu głowy modela, a zwłaszcza pełnych ust i dużych zielonych oczu o nieruchomym, nostalgicznym spojrzeniu. Podczas pracy nad wizerunkiem Witkacy powstrzymywał się od palenia (NP) oraz alkoholu (NΠ), z wyjątkiem „pyffka” i herbaty.

Anna Hałata