Matka Boża Chełmska i Święty Mikołaj

Przedstawienia św. Mikołaja pojawiają się w sztuce Europy Środkowej, zarówno w kręgu tradycji bizantyjskiej, jak i łacińskiej. W obrządku wschodnim to jeden z ulubionych i najczęściej przedstawianych świętych. Jego popularność była tak duża, iż na prowincji w Rosji jeszcze do początku XX wieku prawie powszechnie uważano go za czwartą osobę Trójcy Świętej, a nawet identyfikowano z Chrystusem i Bogiem. To utożsamianie poniekąd miało źródło w zbieżności ikonografii z przedstawieniem Chrystusa Pantokratora. Święty zazwyczaj jest przedstawiany w liturgicznych szatach biskupich. Nosi szatę liturgiczną (omoforion) z dużymi krzyżami i ornat (felonion), często również ozdobioną krzyżami kapę (polystaurion), a na głowie mitrę. Prawą rękę podniesioną ma w geście błogosławieństwa, w lewej trzyma księgę, zazwyczaj zamkniętą, chociaż na nielicznych ikonach również otwartą. Niekiedy po obu stronach u góry obrazu towarzyszą mu Chrystus i Maria. Ten, na feretronie z obramieniem trójlistnym ze stylizowanymi liśćmi akantu, jest jednak ukazany sam, na tle skalistego pejzażu z cerkwią. Twarz ma podłużną, o ascetycznym obliczu z cienkim długim nosem i małymi ustami oraz wieloma zmarszczkami i bruzdami. Włosy i brodę zdobi siwy krótki zarost.

Tradycja ukazywania scen z życia św. Mikołaja znana była już w XI wieku w Bizancjum, a szczyt popularności zaznaczył się w malarstwie ikonowym w wiekach XIV–XVI. Święty Mikołaj, oprócz opiekuna dzieci, jest uznawany za obrońcę ortodoksji, wzorowego duszpasterza, ostoję biednych i bezbronnych. Jest także patronem żeglarzy, więźniów i sierot. Żadnego innego świętego, z wyjątkiem Matki Bożej, nie przedstawia się tak często na ikonach. Wierzono, że każda ikona z jego wizerunkiem jest cudowna. O Mikołaju mówiono czasem „ruski bóg”, a wśród wiernych krążyło przekonanie, że kiedy Bóg się zestarzeje, Mikołaj przejmie panowanie nad światem.