Kogut z krzyża drewnianego

Przydrożne krzyże drewniane, częste w krajobrazie wsi polskiej, bywały dodatkowo zdobione wyrobami kowalskimi – małymi krzyżykami żelaznymi z półksiężycem i/lub kogutkiem (patrz: E/16369/ML). Prawdopodobnie wierzono, że elementy te miały funkcję magiczną i chroniły przed działaniem złych mocy. Postać koguta przybierała formę realistyczną lub była uproszczona stylistycznie.

Kogut, symbolizujący nadejście światła dziennego, już od czasów antycznych oznaczał czujność i przezwyciężenie ciemności. Dzięki ognistoczerwonemu grzebieniowi, lśniącym piórom, a także dlatego że piał o świcie łączono go z ogniem i słońcem oraz nadchodzącą wiosną, tym samym symbolizował również siły witalne, płodność i urodzaj.

W Piśmie Świętym kogut występował podczas zaparcia się św. Piotra, dlatego łączono go z symboliką Pasji Chrystusa. Piejący kur o poranku zwiastował dzień, więc przypisano mu także symbol zmartwychwstania i zapowiedź ponownego przyjścia Chrystusa po Sądzie Ostatecznym. Z tego względu od IX wieku był często umieszczany na zwieńczeniach wież kościelnych. Panowało wówczas przekonanie, że chroni przed gradem, piorunami i demonami.

Według wierzeń ludowych był pierwszym ptakiem, który zapowiedział narodziny Chrystusa, dlatego mógł piać przez całą noc Bożego Narodzenia. Utrzymywano również, iż pianie koguta o świcie rozprasza mrok nocy oraz odstrasza złe duchy – przypisywano mu rolę ostrzegającego przed złem i niebezpieczeństwem. Uważany był za apotropeion i umieszczano go na przedmiotach jako amulet. Magiczną ochronę mogły zapewnić także ostre szpony czy pióra.

W kulturze ludowej Lubelszczyzny kogut był umieszczany nie tylko na powierzchni lub zwieńczeniu krzyży przydrożnych, ale również na dachach chałup jako sterczyny czy wiatrowskazy. Pojawiał się też jako motyw kowalski oraz w wycinankach (patrz: E/433/ML), na pisankach (patrz: E/1137/ML) czy ceramice, przede wszystkim z ośrodków garncarskich w Łążku (powiat Janów Lubelski) i Baranowie (powiat Puławy).