Kołowrotek pionowy

Kołowrotek, wykonany przez rzemieślnika na początku XX wieku, był używany w Dąbrowicy koło Lublina. Został wykonany z drewna w kolorze ciemnobrązowym (wysokość 136 cm). Podstawę stanowi stołeczek (wysokość 26 cm) o zarysie prostokątnym, który ma cztery toczone nóżki o rozstawie u dołu 34 x 30 cm. Pod nim jest zamocowany podnóżek – pedał do napędzania koła zamachowego za pomocą nogi. Pedał jest połączony pionowym ramieniem z osią koła. W stołeczku są zamontowane trzy pionowe toczone kolumienki. Pomiędzy dwiema jest umieszczona ośka, a na niej zamocowane koło napędowe (średnica 40 cm) z ozdobnie toczonymi szprychami. Nad kołem została poziomo umocowana metalowa ośka wraz ze szpulką nawijającą uprzędzoną nić. Trzecia kolumienka służy do zamocowania ramienia z przęślicą i przędzą (długość 49 cm). Koło napędowe ze szpulą łączy linka z lnianego sznurka założona na obwód koła i szpuli, co pozwala na wprawianie jej w ruch. Kołowrotek był używany do przędzenia zarówno włókien zwierzęcych, czyli wełny, jak i łykowych z lnu i konopi. Od sposobu napędzania nazywa się go kołowrotkiem nożnym.

Kobieta, bo to ona zajmowały się przędzeniem, wyciągała pasemko włókien z kądzieli i skręcała je ręcznie lub przy pomocy wrzeciona, aż do uzyskania odcinka przędzy o długości około jednego metra. Koniec utworzonej przędzy przeciągała przez otwór w osi wrzeciona i przewlekała ją przez jeden z haczyków na skrzydełku oraz nawijała koniec na szpulkę. Czynność przędzenia wymagała dużej wprawy, a od ilości pobranych włókien zależała grubość uzyskiwanej nici. Bardziej doświadczona i wprawiona osoba mogła wykonać przędzę cienką, z której tkano na warsztacie tkackim tkaninę na ubrania świąteczne. Z grubszej nici wykonywano materiały na codzienną odzież, pościel, z najgrubszej na worki. Kołowrotki wyszły z użycia w pierwszej połowie XX wieku, wówczas też zaprzestano wytwarzania tkanin domowym sposobem. Wynikało to z rozwoju przemysłu szwalniczego i łatwego oraz stosunkowo taniego dostępu do tkanin i gotowych ubrań.