Stanisław August Poniatowski - Powołanie Komisji Edukacji Narodowej

Kasata Towarzystwa Jezusowego przez papieża Klemensa XIV (1769–1774) 21 lipca 1773 roku spowodowała konieczność reformy systemu edukacji w wielu krajach europejskich, w tym także w Rzeczypospolitej, gdzie prym wiodły szkoły jezuickie.

Uchwałą sejmu z 14 października 1773 roku utworzono Komisję Edukacji Narodowej (KEN), której podporządkowano uniwersytety w Krakowie i Wilnie, kilkadziesiąt szkół akademickich i zakonnych, cztery szkoły wojskowe – z wyłączeniem Szkoły Rycerskiej – oraz niemałą liczbą placówek parafialnych. KEN była organem kolegialnym, złożonym z ośmiu członków powołanych na sześcioletnią kadencję. Do opracowania programów nauczania, materiałów dydaktycznych i praktycznego wykonania reformy w 1775 roku powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, do którego należeli: Grzegorz Piramowicz, Hugo Kołłątaj, Kazimierz Narbutt i Antoni Popławski. KEN podjęła się realizacji programu edukacyjnego, gdzie nauka i wychowanie były podporządkowane dobru Ojczyzny.

KEN upamiętniono trzema medalami wybitymi w Mennicy Warszawskiej autorstwa Jana Filipa Holzhaeussera (1741–1792). Ich awersy zdobi popiersie króla, rewersy wypełniają łacińskie inskrypcje o treści pochwalnej. Na dwóch medalach możemy podziwiać nietypowy dla większości prac portret Stanisława Augusta w wieńcu dębowym, którym wedle tradycji antycznej dekorowano osoby za szczególne zasługi obywatelskie. Na omawiany medal Holzhaeusser przeniósł portret Stanisława Augusta, opracowany w 1766 roku na okoliczność medalu koronacyjnego, który władca szczególnie sobie upodobał. Popiersie monarchy opisuje treść, w tłumaczeniu: „Stanisław August z Bożej łaski król Polski wielki książę litewski”. Na przecięciu szyi autor umieścił sygnaturę I P H. Łacińska inskrypcja na rewersie tłumaczy motyw powstania pracy, w tłumaczeniu za hrabią Edwardem Raczyńskim: „Stanisław August król wychowaniu młodzi polskiej przełożył ośmiu komisarzów, za zezwoleniem sejmu. Roku 1774”. Ośmioma komisarzami KEN byli wówczas: Adam Czartoryski, August Sułkowski, Antoni Poniński, Andrzej Zamoyski, Ignacy Massalski, Joachim Chreptowicz, Ignacy Potocki i Michał Poniatowski.

Znane są odbitki tego medalu w srebrze i w brązie. Nasz egzemplarz został zakupiony do Muzeum w 1968 roku.

Tomasz Markiewicz