Balsaminka

Balsaminka typu wieżyczkowego, wyprodukowana w l. 70. XVIII w. w warszawskim warsztacie Jankiela Kelmera. Jest to ozdobny pojemnik na wonności, używany zarówno w domu, jak i w synagodze. Po włożeniu do środka ziół lub korzeni, odmawiano nad nimi błogosławieństwo, a następnie wdychano ich zapach. Czyniono to na zakończenie szabatu, podczas ceremonii hawdali, czyli uroczystości symbolicznego oddzielenia czasu świętego (a więc szabatu, w skróconej formie również świąt) od czasu powszedniego, nieświątecznego. Prowadzący ceremonię hawdali brał prawą dłonią balsaminkę i wypowiadał nad nią błogosławieństwo, następnie wąchał aromaty i podawał innym do powąchania. Obyczaj ten nawiązywał do odległej przeszłości, kiedy to w Pierwszym Przybytku, a potem w Świątyni Jerozolimskiej, składano (obok ofiar pokarmowych ze zwierząt) ofiarę kadzidlaną. Kadzidło mogło być spalane tylko w Świątyni i tylko przez kapłanów. Po zburzeniu Świątyni przez Rzymian w 70 r. n.e., porzucono kult ofiarny. W czasach diaspory zastąpiono go modlitwą i obrzędami nawiązującymi do pewnych jego elementów. Według tradycyjnej interpretacji, zapach ziół był dla Żyda rekompensatą za utratę dodatkowej duszy, która towarzyszyła mu w czasie szabatu, a ponadto miał go umacniać i pokrzepiać przed trudami nadchodzących dni powszednich. Pierwsze wzmianki o balsaminkach pochodzą z XII w. Częścią składową ich hebrajskiej nazwy jest słowo „mirt”, bowiem ta właśnie roślina w dawnych wiekach była używana jako hawdalowa wonność. Polska nazwa balsaminki, być może, ma swoje źródło w modlitwach, odmawianych w święto Szawuot, w których Tora przyrównywana jest do balsamu. Balsaminki wykonywano przeważnie ze srebra, plateru, czasem z drewna. Miewały zróżnicowane kształty. Najbardziej popularną była forma wieżyczkowa. Wykonywano je też w formie drzewa i owoców Drzewa Życia, ryb, domów czy zabawek. Występowały także balsaminki podróżne, najczęściej w kształcie gruszki, orzecha lub żołędzia. Techniką jubilerską stosowaną przy ich wyrobie był głównie filigran.

Joanna Kluz