Madonna z Dzieciątkiem i św. Janem

Scena przedstawia Maryję z Dzieciątkiem w towarzystwie św. Jana. Temat ten splata najprawdopodobniej dwa wątki zaczerpnięte z apokryfów, a powiązane z ewangelicznym opisem Ucieczki do Egiptu (Mt 2,13-23): odpoczynek Świętej Rodziny podczas wędrówki do Egiptu i czułe przywitanie Dzieciątka Jezus z małym Janem Chrzcicielem po ich powrocie. Madonna o nieco melancholijnym wyrazie twarzy wpatruje się w dal. Jezus wdrapuje się na jej kolana i rzuca ku nam spojrzenie przez lewe ramię. Święty Jan tuli się do Maryi, jak gdyby zawstydzony i odwraca wzrok. Obraz o łagodnym, choć żywym kolorycie dopełnionym przez rzeźbiarski modelunek światłocieniowy budujący jego wewnętrzną przestrzeń. Pomimo małego formatu dzieło sprawia wrażenie monumentalnego. I pewnie niebagatelną rolę w takim jego odbiorze odgrywa tło: wysokie wzgórze z piętrzącymi się u jego stóp zabudowaniami, może ruinami. Kształt tego wniesienia z płaskim szczytem kojarzy przywodzi na myśl ruiny budowli, które przykryła ziemia i porosłą roślinność, tym bardziej, że na zboczu widoczne są przybudówki. Może być to aluzja do końca Starego Przymierza. Dzieciątko Jezus i św. Jan Chrzciciel nie wymieniają spojrzeń między sobą, lecz patrzą na widza, zapraszając go do dialogu.

Kadr obrazu bardzo ciasny, kompozycja manierystycznie spiętrzona, bez oddechu. Sylwetki postaci zdają się rozsadzać przestrzeń obrazową.

Przedstawienie łączone z twórczością znakomitego malarza florenckiego Andrea del Sarto (krawiec, od profesji ojca), którego prawdziwe nazwisko brzmiało Andrea d’Agnolo. Być może wyszło z jego warsztatu. Malarz kontynuował tendencją Piera di Cosimo do poetyckiej interpretacji pejzażu. Od da Vinci przejął harmonię kompozycji, bezbłędny rysunek oraz problematykę światłocienia. Z kolei a naśladuje w zakresie ekspresji dzieł.

Niewykluczone, iż obraz jest swobodnym powtórzeniem dzieła przypisywanego del Sarto, nazwanego Madonna del Fries, z ok. 1520 r., które pochodzi z kolekcji Rothschildów (obecnie zbiory National Trust w Ascott). Atrybucja tego obrazu budziła wątpliwości, niektórzy uważali go za dzieło naśladowcy lub wręcz za kopię zaginionego pierwowzoru. Istnieje wiele kopii tej kompozycji (m.in. w Zamku w Opočnie, Czechy).

Obraz zakupił w końcu 1779 r. we Włoszech SKP, w 1798 r.

Dominika Walawender-Musz