Kaplica Aryiańska

Jednym z aspektów powszechnych w XIX wieku działań związanych z badaniem pamiątek rodzimej przeszłości było dążenie do zachowania i dokumentowania stanu obiektów, które miało rozpowszechnić wiedzę na temat zabytków narodowej architektury. Zwłaszcza tych, które w pozbawionym suwerenności państwie mogły przypominać o dawnej świetności i znaczeniu miejsc ważnych dla wolnej i niepodległej ojczyzny. Miały temu służyć między innymi popularne w XIX wieku tak zwane albumy malownicze zawierające ryciny przedstawiające widoki budowli uzupełnione zwykle krótkimi opisami. Pierwsze tego typu publikacje pojawiły się na ziemiach polskich już na początku XIX wieku, by zyskać popularność w drugiej połowie stulecia. Dzięki staraniom Adama Lerue – jednego z najbardziej zasłużonych artystów w zakresie inwentaryzacji zabytków polskich, własnego albumu doczekały się również zabytki Guberni Lubelskiej. Rysunki i akwarele autorstwa Lerue, przedstawiające najważniejsze obiekty architektoniczne, powstały podczas inwentaryzacji zabytków prowadzonej w latach 1844–1855 przez Delegację do opisywania zabytków starożytności w Królestwie Polskim, którą kierował Kazimierz Stronczyński. Weszły one w skład publikacji Album Lubelskie wydanej w latach 1857–1859 w Zakładzie Litograficznym Adolfa Pecqa i S-ki w Warszawie. Litograficzne plansze widoków przygotowali Julian Cegliński i Władysław Walkiewicz. Każdą z rycin uzupełniał podpis z nazwą obiektu, rozbudowany niekiedy o osobę fundatora lub krótki opis świadczący o „dawności” budowli.

Mieszkalno-obronną, wzniesioną z kamienia Wieżę Ariańską w Wojciechowie fundował w latach 1520–1530 starosta lubelski Jan Pilecki. Nazwę zawdzięcza ona późniejszym właścicielom – rodowi Spinków, wyznania kalwińskiego, oraz Orzechowskich, którzy zwrócili się ku arianizmowi. Dokładny opis budowli zawarł Stefan Żeromski w Nawracaniu Judasza, przedstawiając samotną walkę młodego architekta Ryszarda Nienaskiego o doskonały porządek świata. Symbolem działań bohatera jest zamiar odrestaurowania dawnego zboru ariańskiego i założenia w nim szkoły i muzeum arianizmu. Jako pierwowzór postaci Nienaskiego posłużył zaprzyjaźniony z Żeromskim architekt Jan Koszczyc Witkiewicz, który w 1911 roku przystąpił do prac konserwatorskich przy obiekcie.

Anna Hałata