Sito

Sito do otrębów z fragmentu zwoju Tory. Pochodzi z okolic wsi Borek w pow. hajnowskim, woj. podlaskim. Właścicielka przedmiotu natrafiła na sita do otrębów w 2016 r. podczas porządkowania domu, który kupiła. Pomimo upływu lat sita bardzo dobrze się zachowały. Darczyńczyni uświadomiła sobie, że do konstrukcji sit użyte zostały zwoje Tory. W liście wysłanym do Muzeum POLIN wyraziła swój emocjonalny stosunek do tego odkrycia: „Gdy przyjrzałam się im bliżej myślałam, że pęknie mi serce. [...] Nie umiem tego rozczytać, nie wiem, co to jest, ale wiem, że nie może to tak pozostać. [...] Z opowieści babci wiem, że Żydów było tu dużo, niestety nic po nich nie zostało”. Opowieść babci darczyńczyni dotyczy Żydów z Orli, którzy podzielili los zgładzonej społeczności żydowskiej w Polsce.

Cylindryczne sito do mąki i zboża ma membranę wykonaną z pergaminu ze zwoju Tory. Fragmenty tekstu w języku hebrajskim (litery są wytarte) widać po zewnętrznej stronie membrany. Otwory w membranie rozmieszczone są w różnych odległościach od siebie i są różnej wielkości, co sugeruje wykonanie ręczne. Sito ma nierówne krawędzie. Membrana jest wzmocniona listwami przyklejonymi do jej dolnej warstwy. Pergamin połączono z drewnem w formie ronda, przytwierdzono dodatkowo klejem. Wewnętrzna strona pergaminu w odcieniu beżowym jest dobrze zachowana, z nielicznymi śladami po klejeniu.

Po II wojnie światowej Polacy, w związku z ogromną pauperyzacją w całym kraju, wykorzystywali rzeczy określane mianem „pożydowskich”, nadając im inne przeznaczenie niż pierwotne. Warto zwrócić uwagę na wyrażenie „pożydowskie”, które sugeruje własność „po” Żydach. Jak słusznie zauważa Jan Tomasz Gross: „Ale że zamordowanie albo wypędzenie człowieka nie daje nikomu tytułu własności do niczego, w tym również do pracy skumulowanej przez pokolenia w nagromadzonych przedmiotach, «pożydowska» może być tylko façon de parler [przenośnie], a nie żadna własność”. (J.T. Gross, „Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach Zagłady Żydów”, w: „Sąsiedzi i inni. Prace zebrane na temat Zagłady”, Kraków 2018, s. 857).

Fragment Tory wykorzystany jako sito do przesiewu mąki i zboża jest przykładem nie tylko powojennej biedy, ale także bezrefleksyjnego stosunku do społeczności żydowskiej, która tuż przed tragedią Zagłady żyła obok polskiej, wykorzystując takie pergaminy jak ten w odmiennych, religijnych celach.

Orla, o której opowiadała babcia darczyńczyni, jest niewielką wsią, w której w 1941 r. liczba mieszkańców żydowskich oscylowała wokół 2000 osób (zob. o Orli w: „Encyclopedia of Camps and Ghettos 1939–1945”, Vol. II: „Ghettos in German-Occupied Eastern Europe”, Part A, red. P. Megargee, M. Dean, Bloomington 2012, s. 929). Żydzi mieszkali najczęściej przy rynku lub wokół synagogi. Wzmianki o początkach osadnictwa Żydów w Orli sięgają XVI w. Wiek później Krzysztof Radziwiłł nadał wsi przywilej swobodnego osiedlania się niezależnie od wyznawanej religii, dlatego wyjątkowo w Orli synagogi miały prawo być wyższe od kościołów czy cerkwi.

Regulacje dotyczące wysokości i zdobień synagog były ściśle kontrolowane przez władze miejskie oraz kościół. Synagogi nie powinny były znajdować się w bliskim sąsiedztwie świątyń katolickich oraz nie mogły być od nich wyższe – stąd płaskie dachy większości polskich synagog (więcej o architekturze synagog zob. artykuł na portalu Culture.pl, dostęp 17.11.2021).

Kulminacja działań wobec orleńskich Żydów nastąpiła w listopadzie 1942 r. (Żydzi byli uwięzieni w getcie od marca 1942 r.). Według relacji Grzegorza Strelczuka: „Orlańscy Żydzi byli już wtedy zamknięci w getcie. Dwa, trzy dni w tygodniu trzeba było pracować przy budowie drogi w Orli. Rozbijano nagrobki z żydowskiego starego cmentarza i brukowano nimi drogę. Gospodarze brali w worki paszę dla koni, a Moszko chował do worków mięso, kaszę, co tylko się dało i przemycał do getta” (M. Mincewicz, „Żydzi w Orli we wspomnieniach sąsiadów”, Czasopis 2009). W wyniku likwidacji getta w Orli, która rozpoczęła się 2 listopada 1942 r., większość Żydów trafiła do obozu Zagłady w Treblince. Około 200 rzemieślników zostało przeniesionych do obozu pracy w Pietraszach, następnie wysłano ich do innych obozów koncentracyjnych, ich los pozostaje nieznany. Nikt nie zgłosił się jako Ocalały z dwutysięcznej społeczności Żydów orleńskich.

Natalia Różańska