Ukrzyżowanie

Odlewane krzyże używane były na Rusi powszechnie. Podstawowym tworzywem do ich wyrobu była miedź i srebro. Za pierwowzór służyły im wyroby bizantyjskie istniejące w znikomej ilości w stosunku do potrzeb, stąd na Rusi już od XI-XII w. rozwinęła się seryjna produkcja przedmiotów kultu chrześcijańskiego. Najważniejsze wytwórnie istniały w Kijowie, Nowgorodzie Wielkim, w Moskwie, a z czasem na terenie całej Rosji. W Bizancjum krzyż miał najczęściej formę czterokończastą z jedną poprzeczną belką. Forma ta była znana i używana na Rusi, gdzie krzyż otaczano powszechną czcią. Towarzyszył on każdemu chrześcijaninowi przez całe życie od narodzin aż do śmierci. Stosunkowo niewielkie krzyże posiadające przewleczkę zawieszano na szyi. Pod ubraniem używano ozdobnych małych krzyżyków noszonych na ciele, stąd zwanych „niatielnikami”, wyeksponowane na piersi i widoczne na ubraniach nazywano „napiersnymi”. Pod wpływem baroku od końca XVII i w XVIII w. pojawiły się wyszukane formy krzyży o ozdobnym zakończeniu ramion, jak prezentowany egzemplarz. Na końcach środkowej belki widać towarzyszących Ukrzyżowaniu w półpostaci: Bogurodzicę i Martę (Ewangelie wymieniają trzy niewiasty) oraz Jana Ewangelistę i rzymskiego setnika Longina. Poniżej ramion Zbawiciela zaznaczono schematycznie świątynie Jerozolimy. Pionową belkę zdobiono zazwyczaj dwiema trójcami, z wizerunkiem Trójcy Świętej starotestamentalnej na górze (nie zachowany fragment) i przeciwstawnej trójcy oprawców, która pod krzyżem rozdzielała szaty Chrystusa (PS 22,19; Mt 27,35; Mk 15,24; Łk 23,34; J 19, 23-24). Na prezentowanym krzyżu zamiast niegodziwej trójcy umieszczono świętych Nikitę biesogona z obezwładnionym biesem i biskupa Mikołaja Cudotwórcę. U podstawy krzyża umieszczono dodatkowo dwóch innych orędowników. Najczęściej byli to wczesnochrześcijańscy Menas z Egiptu i Tichon z Cypru lub żyjący w XIV-XV w. Sergiusz z Radoneża z uczniem Nikonem. 

Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967