Ohyda śmierci (Konanie, Kuszenie)

Twórczość Stanisława Ignacego Witkiewicza (posługującego się od 1913 roku pseudonimem Witkacy) należy do najbardziej rozpoznawalnych w popularnym obiegu sztuki polskiej 1. połowy XX wieku. Jako syn uznanego malarza, architekta i teoretyka sztuki Stanisława Witkiewicza seniora od najmłodszych lat obracał się w kręgu wybitnych artystów i naukowców starszego pokolenia, a wstąpienie do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych poszerzyło to środowisko o młodych twórców awangardy.

Estetyka brzydoty wykorzystywana w literaturze przez Romana Jaworskiego skłoniła Witkacego do rysowania węglem „potworów”. Kontakt z Karolem Beaurainem, pionierem psychoanalizy w Polsce, i odbyta w 1912 roku terapia zaznajomiły z metodą Zygmunta Freuda, przyjaźń z filozofem, ekonomistą i zyskującym międzynarodową renomę antropologiem Bronisławem Malinowskim otworzyła zaś na inspiracje kulturami pozaeuropejskimi. W pierwszym wojennym roku 1914, w którym powstał rysunek ze szczecińskiej kolekcji, podejrzewana o zdradę narzeczona Witkacego, Jadwiga Janczewska popełniła samobójstwo. Pogłębiło to depresyjny stan Witkacego i jego katastroficzne wizje. Suicydalne myśli i obsesje „pełciowe” rozwiać miała wyprawa etnograficzna do Nowej Gwinei zaproponowana przez Malinowskiego, w którą przyjaciele wyruszyli latem. Rysowane w tym czasie nieoczywiste kompozycje odzwierciedlają życiowe rozterki Witkacego, a także artystyczne nienasycenie prowadzące do wykrystalizowania własnej teorii „Czystej Formy”.

Scena konania z wychudzonym brodaczem, staruszką, doktorem, księdzem i odchodzącą parą jest jednocześnie wyobrażeniem erotycznego kuszenia umierającego przez młodą kobietę. Dwuznaczność treści potęguje niemal pejzażowe studium pofałdowanych tkanin, budowane za pomocą drżącego, falistego konturu i wyraźnego szrafowania, przypominające geologiczno-kosmiczne fantazje niektórych niemieckich i austriackich ekspresjonistów. Początkowo przyjmowali oni wybuch wojny jako nadejście oczekiwanych zmian politycznych i społecznych. Witkacy także chciał się do nich przyczynić, jednak wbrew proaustriackim poglądom swojego ojca przyłączył się do strony rosyjskiej.

Szymon Piotr Kubiak