Sala Balowa

Nazwy historyczne: „Salle” (ok. 1780 r.); „Sala Paradna” 1802 r.); „Sala Paradna Assamblowa” (1805 r.); "Sala Paradna czyli balowa" (1854 r.); „Sala Balowa” (lata 80 XIX w., 1933 r.).
Nazwy inne:
Czas powstania: 1629 – 1642 (?); do k. XVIII w. – wyposażenie nieznane; lata 1800 -1801 – wyposażenie zachowane; odnowione XIX/XX w.
Architekci: Chrystian Piotr Aigner (ok. 1800 r.); Amand Luis Bauqué, Albert Pio (pocz. XX w.).
Artyści: Fryderyk Bauman (1801r., sztukaterie); Karol Chodziński i Jan Ciążyński (lata 30 XIX w., posadzka).

Sala Balowa znajduje się na pierwszym piętrze w reprezentacyjnej zachodniej amfiladzie zamku. Jest to największe wnętrze łańcuckiej rezydencji. Jego początki sięgają zapewne czasów budowy „palazzo in fortezza” w latach 1629 – 1642, jednakże szczegóły wystroju sprzed 1800 r. nie są znane.
W czasach Izabeli z Czartoryskich i Stanisława Lubomirskich na planie pierwszego piętra zamku z ok. 1780 r. w miejscu Sali Balowej istniała reprezentacyjna „Salle” o powierzchni równej obecnie istniejącemu wnętrzu (Sala Balowa). „Salle” posiadała sześć osi okiennych zestawionych parzysto w elewacji zachodniej i tyle samo wnęk w ścianie wschodnie. W jednej umieszczono wejście do południowej jednotraktowej „Gallerie” (Galeria Rzeźb). Naroża prostokątnej sali były ścięte, a w południowo-zachodnim znajdowało się przejście do „puntone” (jednej z czterech narożnych baszt). Południowa zewnętrzna ściana była ślepa, we wnętrzu na jej osi i naprzeciwko w ścianie północnej umieszczono kominki. Reprezentacyjne wejście do „Salle” prowadziło przez dwoje drzwi od północy z dawnego Paradnego Przedpokoju (po 1688 r. podzielonego na „Grande Anti Chambre” i „Vestibulle”). Po 1780 r. przejście z „Vestibulle” (Pokój pod Stropem)  zlikwidowano.
Na skutek modernizacji łańcuckiej rezydencji w czasach ostatnich Lubomirskich, kontynuowanej przez Izabelę Lubomirską także po śmierci męża w 1783 r. i jej powrocie z zagranicy w 1891 r., dawna „Salle” została przeobrażona. Projekt wyposażenia wykonał ok. 1800 r. Chrystian Piotr Aigner, a ozdobił stiukami pracujący w Łańcucie od 1801 r. Fryderyk Bauman. W inwentarzu z 1802 r. nowo wyposażona „Sala Paradna”, zajmująca wysokość pierwszego i drugiego piętra zamku, była ozdobiona „w Mozaykę  żółtę na około sztukaterie”. W 1805 r. została ona opisana jako "Sala Paradna Assamblowa", w której "Filunki mozaikowe żółte - Rykursy, gzymsy roboty sztukatorskiey". W jednej z wnęk wschodniej ściany otwarto dodatkowo przejście do Sali Teatralnej dobudowanej na dziedzińcu przy południowym skrzydle po 1780 r. (I poł. 80 lat XVIII w.). Zlikwidowano przejście do baszty pozostawiając ukośne ścięcie ściany w narożu południowo-zachodnim, podczas gdy pozostałe naroża wyprowadzono do kąta prostego. W ścianie południowej przebito dwoje drzwi prowadzących do nowo dobudowanej do bryły zamku „Sali Jadalnej”.
Po śmierci Izabeli Lubomirskiej w 1816 r., gdy zamek łańcucki stał się własnością jej wnuka Alfreda I Potockiego, a potem jego syna Alfreda II, w wystroju „Sali Paradnej czyli balowej” wprowadzono niewielkie zmiany. Z 1836 r. pochodzi czworo zachowanych do dziś drzwi (północ, południe), z których jedne są pozorne czyli „ślepe”. Wykonano je z jesionu i orzecha, fornirowano hebanem i ozdobiono antabami z brązu. W latach 30 XIX w. położono także posadzkę projektowaną przez Karola Chodzińskiego, wykonaną przez stolarza Jana Ciążyńskiego z dębu, mahoniu, jaworu i jesionu.
Zwarty opis „Sali Paradnej” sporządzono w latach 50 XIX w. „Wysokość tej przez dwa piętra. – Ściany mozaikowe – Posadzka w tafle z różnego drzewa. Drzwi mahoniowych podwójnych z antabami czworo – drzwi udanych ze zwierciadłami sześcioro, z których dwoje otwieranych. – Okien w półcyrkiel u góry zaszklonych z żaluzjami sześć – u góry o pół mniejszych, zaszklonych sześć, a ślepych ze zwierciadłem w cztery tafle dziesięć. – Kominków w framugach miedzią obłożonych, marmurem ozdobionych dwa.” Nad kominkami umieszczone były duże lustra „o 4 sztukach w ramach drewnianych ze sztukaterią”. Elżbieta z Radziwiłłów, żona Romana Potockiego, zapamiętała w 1885 r. Salę Balową jako pustą.
Po śmierci Alfreda II w 1889 r., w trakcie przebudowy zamku prowadzonej dla Elżbiety i Romana Potockich w latach 1889 – 1912 według projektów Amanda Luisa Bauqué i Alberta Pio, Sala Balowa została odnowiona. Jej dwukondygnacyjne wnętrze zdobi plastyczna dekoracja sztukatorska, a płaszczyzny ścian wypełniają gładkie pola barwionego marmoryzowanego stiuku. Czytelny podział architektoniczny wyznaczony jest rytmem dwóch rzędów okien zachodnich i umieszczonych naprzeciwko pozornych okien i drzwi lustrzanych (z wyjątkiem prawdziwych drzwi do Teatru i Galerii Rzeźb). Symetrię ścian północnej i południowej podkreślają kominki z ok. 1800 r. (z lustrami w nastawach) i umieszczone po bokach drzwi zwieńczone w naprożach gzymsami i dekoracją sztukatorską w supraportach. W podziale poziomym wnętrza mocny akcent stanowi rozdzielający kondygnacje fryz ozdobiony motywem gryfów w układzie antytetycznym i zwieńczony palmetowym ornamentem na wydatnym profilowaniu. W belkowaniu wieńczącym ściany zaakcentowano gzyms na akantowych kroksztynach. Powierzchnię sufitu, obramowaną pasem kasetonów z rzędem sztukatorskich rozet, podzielono na trzy pola. W środkowym największym, o wydzielonych narożach, namalowano niebo z obłokami, w skrajnych, podzielonych profilowaniem – symetryczną wić roślinną, a w bordiurze dzielącej pola – meander. W dekoracjach sztukatorskich pojawia się całe bogactwo ornamentów charakterystycznych dla dojrzałego klasycyzmu. Z pięciu wiszących pod sufitem żyrandoli środkowy pochodzi z pierwszej poł. XIX w., a pozostałe kupił w Paryżu Roman Potocki w końcu XIX w.    

Podstawowa bibliografia:
•    Kossakowska – Szanajca Zofia, Majewska – Maszkowska Bożena, Zamek w Łańcucie, Warszawa 1964.
•    Majewska - Maszkowska Bożena, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej, Warszawa 1976.
•    Omilanowska Małgorzata, Jakub Sito, Łańcut i okolice, [w]: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1994.
•    Potocka Elżbieta, Łańcut - wspomnienia od roku 1885 do roku 1915, [Pamiętnik, maszynopis w zbiorach Muzeum-Zamek w Łańcucie].
•    Piotrowski Józef, Zamek w Łańcucie, Lwów 1933.

Opracowanie:
Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967
Faustyna Bożętka