Kafle piecowe Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Kafle piecowe w Muzeum POLIN stanowią ważną część kolekcji muzealiów, poszerzając zbiór o pamiątki materialne po Żydach z Orli (pow. bielski, woj. podlaskie). Na podstawie pojedynczych ocalałych przedmiotów nie możemy odtworzyć mikro historii konkretnej rodziny, ale stanowią one nawiązanie do utraconego świata orleńskich Żydów.
Kafle podarowane przez Pawła Nawrockiego zostały odkryte przez niego podczas prac rozbiórkowych w domu, którego jest właścicielem. Natrafił tam na fragmenty ceramiczne opatrzone m.in. symbolem kaflarni z Orli. Nie wiadomo bliżej, jak kafle piecowe z Orli trafiły do domu pod Warszawą.
Charakterystyczną cechą kafli jest znak ich producenta, w tym przypadku – kaflarni braci Wajnsztajn. Działała ona w Orli jako największy zakład w regionie w okresie międzywojennym, dając zatrudnienie kilkuset pracownikom. Bracia posiadali w Orli dwa zakłady: przy ul. Bielskiej oraz na rogu ulic Krzywej i Bielskiej. Zakład zajmował się produkcją kafli do budowy pieców. W latach 1939–1941 fabryka produkowała kafle i lejki do zbierania żywicy.
W okresie międzywojennym większość mieszkańców Orli stanowili Żydzi; wedle szacunków stanowili ok. 3/4 ludności (zob. https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/o/682-orla/99-historia-spolecznosci/137796-historia-spolecznosci#footnote11_odlml1n). Ze względu na wyjątkową pozycję Orli – w 1618 r. został jej nadany przywilej swobodnego osiedlania się niezależnie od wyznania, przez Krzysztofa Radziwiłła – synagogi orleńskie mogły zgodnie z prawem przewyższać świątynie chrześcijańskie (więcej o regulacjach architektonicznych budowli sakralnych zob. MPOLIN-M720).
Po krótkiej obecności Niemców we wrześniu 1939 r. w Orli szybko pojawili się żołnierze Armii Czerwonej. W czasie okupacji radzieckiej została wywieziona m.in. rodzina Wajnsztajnów, których jako zaliczonych w poczet fabrykantów w 1940 r. wysiedlono do Kazachstanu, gdzie przeżyli wojnę. Wajnsztajnowie wrócili na fali repatriacji i opuścili Polskę tuż po pogromie kieleckim. Historię ocalenia części rodziny Wajnsztajn, jak i powrót do Polski potomkini właścicieli kaflarni – Sary Wajnsztajn przywołuje Agnieszka Sowa w artykule „Pamięć o żydowskim miasteczku wskrzeszona” (zob. https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1521146,1,pamiec-o-zydowskim-miasteczku-wskrzeszona.read, dostęp 17.11.2021).
W marcu 1942 r. Niemcy utworzyli w Orli getto, w którym zgromadzono mieszkańców żydowskich. W przeciwieństwie do getta warszawskiego nie było otoczone murem, lecz drewnianym płotem, słabo strzeżonym, co umożliwiało przepływ szmuglu (warto pamiętać, że getta dzieliły się na trzy rodzaje: otwarte, zamknięte i likwidacyjne, a przez to różniły się między sobą topograficznie, na ten temat zob. https://encyclopedia.ushmm.org/content/pl/article/ghettos, dostęp 17.11.2021). A zatem Żydom orleńskim udawało się uzyskiwać żywność drogą wymiany barterowej przez słabo strzeżony płot (zob. o Orli w: „Encyclopedia of Camps and Ghettos 1939–1945”, Vol. II, „Ghettos in German-Occupied Eastern Europe”, Part A, red. P. Megargee, M. Dean, Bloomington 2012, s. 930).
Kaflarnia oraz bracia Wajnsztajnowie zachowali się we wspomnieniach dawnych mieszkańców Orli. Pamiętają kaflarnię jako główną „żywicielkę” uboższych rodzin, dla wielu osób stanowiła ona główne miejsce zatrudnienia.
O pamięć przedwojennych mieszkańców Orli zadbał sołtys, Marek Chmielewski, który wraz z przyjaciółmi wydał album z archiwalnymi zdjęciami żydowskich mieszkańców. Zgromadził dokumenty i judaika. W efekcie podejmowanych działań lokalna społeczność również zaangażowała się w upamiętnianie i upowszechnianie historii żydowskiej Orli. (Na temat inicjatyw podejmowanych przez Marka Chmielowskiego zob. http://dialog.org.pl/liderzy-dialogu/pl/lider/marek-chmielewski/, dostęp 17.11.2021).
Żydzi z Orli zostali wywiezieni do obozu Zagłady w Treblince, nikt nie przeżył.
NR