Kolekcja Lechtmanów Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Na kolekcję składają się archiwalia i pamiątki związane przede wszystkim z losami Toni (Antoniny) z d. Bialer Lechtman (głównie korespondencja, zdjęcia, dokumenty; jej tkaniny z więzienia stalinowskiego; album z grafikami z francuskiego obozu internowania od męża, Siomy Lechmanna) oraz jej dzieci: Wery i Marcelego Lechtmanów (w ich wypadku zwłaszcza z okresu Marca ’68).
Tonia Lechtman urodziła się w 1910 roku w zamożnej rodzinie żydowskiej Bialerów. Kiedy była nastoletnią dziewczyną i zaangażowała się w działalność Polskiej Partii Komunistycznej, rodzice, Aron i Ruchla Bialerowie, zdecydowali, w obawie przed grożącymi córce poważnymi konsekwencjami (była już raz aresztowana, w Łodzi, na kilka dni, gdy miała 14 lat), że przeniosą się do Palestyny. Jednak i tam jej zaangażowanie nie osłabło (tym razem przebywała w więzieniu pół roku, w Betlejem), została z Palestyny wydalona w 1937 r. Ze swoim mężem, austriackim Żydem, również komunistą Siomą Lechtmannem (Tonia doskonale znała niemiecki, uczyła się wcześniej rok w Szwajcarii) wyjechali do Paryża. Tam Sioma Lechtmann zaciągnął się do Brygad Międzynarodowych. Walczył w wojnie domowej w Hiszpanii. Żona pozostała we Francji, ponieważ była w ciąży.
Francja przyjęła później żołnierzy antyfaszystowskich, którzy jednak zostali internowani. Sioma Lechtmann przebywał w obozie w Gurs. Małżonkowie, czasem i córeczka (Wera), widzieli się cztery razy. Podczas jednego z widzeń Tonia zaszła w drugą ciążę (z synem, Marcelem). Na swoje urodziny otrzymała od męża album z grafikami wykonanymi przez współwięźniów, zapewne z brygady austriacko-niemieckiej Thälmanna. Sioma Lechtmann niedługo później został przetransportowany do innego obozu, a potem do Auschwitz-Birkenau. Zginął na początku 1945 r. w marszu śmierci.
Tonia z Marcelem i Werą Lechtmannowie przetrwali wojnę, przemieszczając się po Francji i dzięki ucieczce do Zurychu. Tonia Lechtman (w późniejszym okresie uprościła pisownię nazwiska: do jednej litery „n” na końcu) pracowała tuż po wojnie w Unitarian Service Community, otaczającą opieką więźniów obozów niemieckich. Jej praca, polegająca m.in. na pomocy więźniom w powrocie do Polski z Niemiec i Francji, wiązała się z ciągłymi podróżami. Wera i Marcel przebywali wówczas (od 1943 r.) w szwajcarskim domu dziecka. Matka zabrała je z niego na przełomie 1947/1948, ponieważ osiadła w Piekarach Śląskich, gdzie unitarianie organizowali szpital. Gdy Unitarian Service Community nie mogła już działać w Polsce (wzbierała fala stalinizmu), Lechtmanowie przeprowadzili się do Warszawy. Tonia Lechtman pracowała w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, w którym zajmowała się domami dziecka. Została aresztowana latem 1949 r. pod zarzutem szpiegostwa. Z ciężkiego więzienia stalinowskiego wyszła w październiku 1954 r. Jej dzieci przebywały w sierocińcach, internatach.
Nie wyjechała z Polski, mimo że w Izraelu miała proszącą o to dużą rodzinę. Pracowała jako bibliotekarka. Wyjechała dopiero w okresie Marca ’68, w 1971 r., w ślad za synem i córką.
W 2011 roku Marcel Łoziński ukończył film „Tonia i jej dzieci”, w którym rekonstruuje historię Toni Lechtman z Marcelem i Werą Lechtman (zob. https://culture.pl/pl/dzielo/tonia-i-jej-dzieci, dostęp 18.11.2021).
Przemysław Kaniecki