Marcowe dokumenty podróży Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Dokumenty podróży były paszportami wydawanym przez Polską Rzeczpospolitą Ludową osobom niebędącym jej obywatel(k)ami. Takie osoby określano „bezpaństwowcami” – określenie funkcjonowało od dwudziestolecia międzywojennego, kiedy wprowadzono taki specyficzny typ paszportu dla ludzi niemających żadnego obywatelstwa lub pozostających bez dokumentów poza krajem swojego zamieszkania. Dokumenty takie, konieczne do poruszania się po świecie –  do wyjazdu z danego kraju (wydającego dokument) i przyjazdu do innego – nazywano właśnie „paszportami bezpaństwowca”, albo też: „dokumentami nansenowskimi” (od nazwiska twórcy tego typu dokumentu; zob. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/nansenowski-paszport;3945666.html, zob. także kontekstowe hasło w Encyklopedii PWN: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Miedzynarodowy-Urzad-Nansenowski-do-spraw-Uchodzcow;3941014.html, dostęp 19.11.2021).
Żydzi polscy w okresie Marca ‘68 (1968–1972) stawali się „bezpaństwowcami”, ponieważ musieli się oficjalnie, bezwarunkowo, zrzec obywatelstwa polskiego. W relacjach osób wyjeżdżających powraca często wskazanie momentu podpisania zrzeczenia się obywatelstwa jako jednego z najbardziej traumatyzujących. Wielu darczyńców przekazując do kolekcji swoje dokumenty podróży, podkreślało, że obiekt jest dla nich materialnym nośnikiem tych emocji, jako swoiste przedłużenie dokumentu „zrzeczenia” obywatelstwa.
Dokumenty podróży w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej wydawano Żydom polskim na przełomie lat 60. i 70. na wyjazdy do Izraela, niezależnie od faktycznego kierunku wyjazdu. Badający źródła Dariusz Stola przyjął w celu oszacowania liczby wyjeżdżających to właśnie kryterium – wskazanie Izraela jako celu wyjazdów w podaniach o paszport. Podań takich złożono w tym okresie 12 927 (zob. Dariusz Stola, „Kraj bez wyjścia. Migracje z Polski 1949–1989”, Warszawa 2012, rozdział 9, s. 212–232). Zaznaczmy: 13 tys. wyjazdów to dolna granica, skoro niektórzy mogli podać inny cel, inni zaś wyjechać używając „zwykłych” paszportów (w taki sposób wyjechali choćby operator filmowy Jerzy Lipman z żoną Eugenią z d. Abramowicz – lekarką, i synem; zob. także np. relację rodziny Sagalarów w zbiorze historii mówionej Muzeum POLIN).
Do końca 1968 r. wydawano dokumenty podróży w postaci składanego jednego arkusza, tzw. harmonijki w okładce. Od 1969 roku dokumenty podróży miały już postać wielostronicowej książeczki
Układ treści w dokumentach podróży – także w jednoarkuszowych – był standardowo odwrócony o 90 stopni w stosunku do układu otwarcia książeczki, zorientowanego pionowo. Ten moment zmiany formatu dokumentu uwyraźnia się w jednym z zespołów archiwalnych w kolekcji muzealnej: znajdują się w niej archiwalia związane z wyjazdem rodziny Borowiczów. Trzy dokumenty podróży wystawiono na przełomie 1968 i 1969 roku: jeden w 1968 r. (dla Marty Borowicz, córki; później po mężu Stiller), i ten ma postać harmonijkową (seria i numer dokumentu: HA 0063134), dwa natomiast wydano już w 1969 r. (dla Mieczysława Borowicza oraz dla Franciszki Borowicz, której wydano dokument dla niej i dla niepełnoletniego wówczas syna, Henryka) – te mają już postać książeczkową (seria i numer dokumentów odpowiednio: DEA 0000018 i DEA 0000011).

Dokumenty zawierały na s. 2 i 3 charakterystykę osoby (zdjęcie na s. 3; w wypadku dokumentów dla rodzica i dziecka – zdjęcie obojga, jak np. w dokumencie Franciszki i Henryka Borowicz).
Na samej górze s. 2 napis:

Posiadacz niniejszego dokumentu podróży nie jest obywatelem polskim
[poniżej mniejszymi literami wersje rosyjsko- i francuskojęzyczna]

Na s. 6 nadruk w lewym górnym rogu:

Dokument podróży uprawnia
do wyjazdu z Polskiej Rzeczy-
pospolitej Ludowej do kraju:
[poniżej mniejszymi literami wersje rosyjsko- i francuskojęzyczna]
w okresie do:
[poniżej w j. ros. i fr.]

Stąd dokumenty określano potocznie: „paszport w jedną stronę”.

Na tej s. 6, po prawej, na odpowiedniej wysokości przybijano pieczęci – także trójjęzyczne:

WSZYSTKIE KRAJE ŚWIATA lub WSZYSTKIE KRAJE EUROPY I POZA EUROPĄ

i z datą, podawaną w formacie:
dzień, zapisany cyframi; miesiąc, zapisany słownie w trzech językach; rok, zapisany cyframi; dodatkowo ostatnia cyfra roku słownie.

Były to daty, do których dokument zachowywał ważność na wyjazd.


Przemysław Kaniecki