Odzyskiwanie zapomnianego. „Pływalnia” Rafała Jakubowicza Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

W kwietniu 2003 roku na fasadzie jednego z publicznych budynków, znajdującego się na rogu ul. Wronieckiej i Stawnej w Poznaniu, Rafał Jakubowicz wyświetlił duży hebrajski napis בריכת־שחײה (Brechat schija), który po polsku znaczy „pływalnia”. Akcja odbyła się po zmierzchu, aby uczynić litery dobrze widocznymi, a jej przebieg artysta sfotografował i nagrał. Budynek ten faktycznie służył jako pływalnia w latach 1940–2011, jednak Jakubowicz upomniał się o pierwotną funkcję gmachu – sakralną. Został on bowiem zbudowany w latach 1905–1907 jako synagoga (zwana Nową Synagogą) i był domem modlitwy dla żydowskich mieszkańców Poznania do 1940 roku. Wtedy hitlerowcy podjęli decyzję o przerobieniu go na pływalnię dla żołnierzy Wermachtu. To działanie, nader utylitarne, było jednak cynicznie bezczeszczące i kontynuowano je po zakończeniu II wojny światowej. Jak pisze Andrzej Niziołek: „A po wojnie jej [synagogi] profanacja została usankcjonowana przez komunistyczne, a potem także demokratyczne władze miasta. I budynek służył za pływalnię dopóki jego stan techniczny na to pozwalał”. Cytowany przez tego autora Jakubowicz uzupełnia: „[…] Przez 66 lat po wojnie pływalnia w synagodze została niemalże całkowicie oswojona, stała się dla poznaniaków czymś zwyczajnym i oczywistym. W tym sensie stała się niewidzialna”. Data akcji wybrana przez artystę nie była przypadkowa – to w kwietniu 1940 roku Niemcy zrzucili z budynku ostatnią gwiazdę Dawida, odzierając go tym samym z widzialnych związków z religią, kulturą i tożsamością żydowską. Dotąd nie zostały one przywrócone i przypomniane. Praca powstała jako jedno z kilku dzieł artysty odnoszących się do tematu Zagłady Żydów w Poznaniu i Swarzędzu, poruszających kwestie niepamięci, wyparcia, śladów dziedzictwa polskich Żydów w powojennej Polsce i ich zacierania. Sugestywnie odczytuje dzieło Jakubowicza Eleonora Jedlińska: „Artysta stawia siebie i odbiorców swej realizacji w relacji z czasem przeszłym, siebie i nas czyni odpowiedzialnymi za nieobecnych zmarłych, po raz kolejny podejmuje kwestie przedstawiania przeszłości”. Rafał Jakubowicz uczynił z zapisu akcji obiekt materialny – instalację artystyczną składającą się z wielkoformatowej fotografii (MPOLIN-M1379/1), projektu pocztówki, która każdorazowo powinna towarzyszyć ekspozycji (MPOLIN-M1379/4) oraz dwóch filmów paradokumentalnych – zapisu prezentującego wnętrze budynku (MPOLIN-M1379/2)oraz krótkiej dokumentacji przebiegu samej akcji (MPOLIN-M1379/3).

Rafał Jakubowicz (ur. 1974 w Poznaniu). Absolwent Wydziału Wychowania Plastycznego (1999) oraz Wydziału Malarstwa, Grafiki i Rzeźby (2000) Akademii Sztuk Pięknych oraz Wydziału Neofilologii (specjalność: hebraistyka) Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (2014). W latach 2013–2016 wykładał w Katedrze Studiów Azjatyckich (Zakład Hebraistyki, Arameistyki i Karaimoznawstwa) UAM. Od 2000 roku wykłada na Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu, gdzie obecnie jako profesor nadzwyczajny prowadzi Pracownię Sztuki w Przestrzeni Społecznej oraz fakultet „Wątki żydowskie we współczesnej kulturze wizualnej”. Zajmuje się m.in. krytyką instytucjonalną w polu sztuki, podejmuje kwestie gentryfikacji, wykluczenia i wyzysku w warunkach późnego kapitalizmu. Porusza tematy związane z przywracaniem wymazanej historii, analizując sposób, w jaki przeszłość odciska się na teraźniejszości. Był współkuratorem (wspólnie z Dorotą Monkiewicz, Christiane Mennicke-Schwarz oraz Valentiną Marcenaro) wystawy pt. „Vot ken you mach” o żydowskiej tożsamości w dzisiejszej Europie w Kunsthaus Dresden (2013) oraz Muzeum Współczesnym Wrocław (2015). Współpracuje z Galerią Le Guern w Warszawie, gdzie ostatnio zrealizował, wspólnie z Eliyahu Fatalem, wystawę „Otwarty rachunek” (2022). Od 2005 roku jest członkiem AICA. Od 2014 roku działa w Ogólnopolskim Związku Zawodowym Inicjatywa Pracownicza.

Małgorzata Bogdańska-Krzyżanek