Deesis

Deesis z greckiego oznacza błaganie, prośbę. Pojęcie to od wczesnych wieków chrześcijaństwa ukształtowało się w oparciu o teksty liturgiczne, wśród nich eucharystyczna modlitwa dziękczynna i modlitwy błagalne, w których Kościół ucieka się do orędownictwa Bogurodzicy, Jana Chrzciciela, aniołów, apostołów, męczenników, świętych. Obrazowa forma Deesis, znana od VI-VII w., rozwinęła się w kilku wariantach, gdy po okresie obrazoburstwa zaprzestano zwalczać kult ikon w Bizancjum, skąd przedstawienie rozpowszechniło się na obszarze wschodniego chrześcijaństwa. W podstawowym wariancie ikonograficznym, oprócz centralnie umieszczonej postaci Chrystusa, występują: po prawicy Bogurodzica, po lewicy Jan Chrzciciel – najwięksi orędownicy ludzkości (patrz S.12824MŁ). Układ postaci zawsze jest hierarchiczny. Na terenach Carstwa Rosyjskiego, utożsamiającego się ze spuścizną Rusi, od połowy XVII w. wzmagał się ruch przeciwników reform liturgicznych zapoczątkowanych przez patriarchę Nikona. Prześladowani zwolennicy dawnej tradycji, nazywani staroobrzędowcami lub starowiercami, rozwinęli własne ośrodki wytwarzające przedmioty kultu, między innymi odlewane w metalu ikony składane czyli składnie. Wśród różnorodnej tematyki obrazowej składni były przedstawienia Deesis. Prezentowana ikona jest jednym z przykładów wizerunku, w którym postać Chrystusa z adorującymi Bogurodzicą i Janem Chrzcicielem umieszczono w środkowym, zachowanym skrzydle tryptyku. Na bocznych, nie zachowanych w prezentowanej ikonie skrzydłach pojawiały się po trzy wizerunki szczególnie czczonych przez starowierców świętych, najczęściej po lewej – metropolity Filipa (uduszonego w 1569 r. z rozkazu Iwana Groźnego), Jana ewangelisty, św. Mikołaja, a po prawej – Anioła Stróża, św. Zozyma i Sawwacjusza Sołowieckich. W tradycji staroobrzędowców takie ikony od liczby przedstawionych osób nazywano „dziewiątkami”.  

Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967