Rozmowa plebana z Żydem

Franciszek Kostrzewski – twórca realistycznych scen rodzajowych osadzonych w pejzażu polskich wsi i miasteczek, został ukształtowany artystycznie przez środowisko otwartej w 1844 roku warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Działający od 1816 roku Oddział Sztuk Pięknych na Uniwersytecie Warszawskim został zlikwidowany w ramach represji po powstaniu listopadowym. Malarz należał do grona pierwszych absolwentów, którzy jako Grupa Marcina Olszyńskiego utworzyli cyganerię artystyczną. Przewodzący grupie Olszyński, opiekun artystów i mecenas kultury, jeden z pierwszych zawodowych fotografów, był autorem wielu inicjatyw (między innymi Towarzystwa Zachęty).

Artyści, odchodząc programowo od dominujących w rodzimej sztuce tendencji klasycystyczno-idealistycznych, których przedstawicielami byli pedagodzy Szkoły Sztuk Pięknych: Ch. Breslauer, R. Hadziewicz, A. Kokular, M. Zaleski, zwrócili się ku obszarom dotąd lekceważonym – codziennemu życiu niższych warstw społecznych w zwykłym otoczeniu. Ważnym przejawem tego zainteresowania były krajoznawczo-etnograficzne „wędrówki piechotne”, dające możliwość studiów plenerowych. Ich uczestnicy mieli okazję do poznania rodzimego pejzażu, mieszkańców. Pokłosiem wypraw były liczne prace, między innymi ponad sześćset rysunków i akwarel Kostrzewskiego w siedmiu albumach wykonanych dla Olszyńskiego.

Doświadczenia z podróży, fascynacja XVII-wiecznym malarstwem holenderskim, wrodzony talent satyryczny i warsztat malarski zdobyty w pracowni F. Piwarskiego złożyły się na charakter sztuki artysty. Większość spuścizny malarskiej stanowią kompozycje ze scenami rodzajowymi, często o zabarwieniu anegdotyczno-satyrycznym. Intencją malarza było ukazanie życia ludzi prowincji w jego różnych przejawach. Zarówno malowane pejzaże, jak i postaci, choć oparte na obserwacji rzeczywistości, prezentują pewne modelowe typy, obrazujące założony przez autora przekaz o wymowie krytyczno-społecznej. Ulubionym tłem krajobrazowym była wieś kielecka, z którą był związany od dziecka. W zestawieniu z zajmującym niewielką przestrzeń płótna sztafażem krajobraz stanowi często równorzędny temat. Cechy twórczości Kostrzewskiego unaocznia choćby Rozmowa plebana z Żydem z 1857 roku.

Bożena Kasperowicz