Ukrzyżowanie

Na Rusi krzyże należą do najstarszych i najczęściej używanych przedmiotów kultu chrześcijańskiego od narodzin do śmierci. Krzyżem chrzczono, błogosławiono, na krzyż przysięgano, z krzyżem podróżowano, leczono, grzebano. Krzyż przekazywano z pokolenia na pokolenie. Dlatego dużą popularnością cieszyły się krzyże wykonane ze stopów metali (patrz S.12789MŁ – 12795MŁ; S.12869MŁ – 12873MŁ; S.12875MŁ – 12876MŁ). Na krzyżu oprócz wizerunku rozpiętego Zbawiciela pojawiają się uzupełniające treść przedstawienia. Zgodnie z ewangelicznym przekazem są to między innymi postacie towarzyszące Ukrzyżowaniu: Bogurodzica i Marta (Ewangelie wymieniają kilka Niewiast) oraz najmłodszy uczeń Chrystusa – św. Jan Ewangelista zwany Teologiem i nawrócony setnik Longin. W starszej tradycji ich półpostacie umieszczano na zakończeniach środkowej belki przy dłoniach Chrystusa (patrz S.12789MŁ; S.12870MŁ) lub stojących w całej postaci osadzano obok pionowej belki krzyża w podstawie. W dopracowanych do perfekcji formach metalowych krzyży staroobrzędowców, którzy nie przyjęli reformy liturgicznej patriarchy Nikona w połowie XVII w., postacie towarzyszące Ukrzyżowaniu zaczęto komponować na plakietach po obu stronach krzyża, jak na prezentowanym egzemplarzu. Nadano im potoczną nazwę „połotienca” czyli ręczniki, ponieważ cieszące się ogromnym poważaniem u staroobrzędowców krzyże ozdabiano haftowanymi ręcznikami, których końce zwisały po obu stronach krzyża. Poszczególne wspólnoty staroobrzędowców przywiązywały ogromną wagę do umieszczanych na krzyżach wizerunków. Wspólnoty bezpopowców uznawały w zwieńczeniu krzyża jedynie starszy w tradycji wizerunek Mandylionu (S.12864MŁ), nie uznawały także formy ИНЦИ opisującej Zbawiciela. Odlane z metalu krzyże osadzano często w wydrążonych wgłębieniach drewnianych podobrazi, gdzie razem z innymi metalowymi ikonami tworzyły swoiste ikonostasy, nazywane zwyczajowo staurotekami (patrz S.12828MŁ).

Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967