Ukrzyżowanie

Odlewane ze stopów metali przedmioty kultu były początkowo przywożone na Ruś z Bizancjum. Rodzime wyroby wzorowane na bizantyjskich pojawiły się w XI w. i upowszechniły w XII-XIII w. Znaczącymi ośrodkami ich produkcji był Kijów, a potem Nowgorod Wielki i Moskwa. Do często używanych przedmiotów kultu należały krzyże. W Bizancjum krzyż miał najczęściej formę czterokończastą z jedną poprzeczną belką. Forma ta była znana i używana na Rusi (patrz S.12870MŁ). Jednak w tradycji ruskiej spopularyzował się ośmiokończasty krzyż z trzema poprzecznymi belkami (patrz S.12791-12795MŁ; 12869MŁ; S.12871-12876MŁ). Najstarszy znany wizerunek takiego krzyża przedstawiono na dwunastowiecznej ikonie z Nowgorodu Wielkiego. Osmiokończasty krzyż został uznany za jedyny dopuszczalny wśród wyznawców starej tradycji nazywanych staroobrzędowcami, którzy nie przyjęli reformy liturgicznej zapoczątkowanej w prawosławiu moskiewskim przez patriarchę Nikona w połowie XVII w. Wizerunek ośmiokończastego krzyża składał się zazwyczaj z dwóch nałożonych na siebie krzyży. Chrystusa umieszczano na wewnętrznym krzyżu. Na Rusi, gdzie krzyż otaczano czcią, towarzyszył on każdemu chrześcijaninowi przez całe życie od narodzin aż do śmierci. Stosunkowo niewielkie krzyże noszono zawieszone na piersi i widoczne na ubraniu, stąd nazywane „napiersnymi”. Krzyże te wieńczono zazwyczaj wizerunkiem Mandylionu (patrz S.12864MŁ). W zwieńczeniu lub na odwrocie krzyża napiersnego umieszczano przewleczkę, przez którą przeciągano rzemień lub sznurek, jak w prezentowanym egzemplarzu. Na zakończeniach środkowej belki krzyża widać w półpostaci towarzyszących Ukrzyżowaniu: Bogurodzicę i Martę (Ewangelie wymieniają trzy niewiasty) oraz najmłodszego spośród Apostołów Jana Ewangelistę i rzymskiego setnika Longina, który uwierzył w Syna Bożego.

Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967