Krzyż z kogutem i półksiężycem

Ludowe kowalstwo przez długi czas było prawie jedynym dostarczycielem wyrobów żelaznych, głównie narzędzi niezbędnych w gospodarstwie wiejskim. Wioskowi lub małomiasteczkowi kowale kuli także przedmioty związane z kultem religijnym – żelazne krzyże umieszczane na nagrobkach, bramach cmentarnych lub szczytach przydrożnych kapliczek i krzyży. Cechowały się one prostotą formy i kompozycji. Część z nich wyróżniała się artyzmem, widocznym w różnorodnym sposobie zakończenia ramion, które przybierały kształt między innymi: małych krzyżyków, lilii, trójkątów, listków, trójlistków, kółek, rombów, serc lub rozcięć wywiniętych na zewnątrz (patrz: E/6390/ML). W sylwecie krzyża umieszczano czasem dodatkowe elementy, jak: promienie, środkową tarczę lub pierścień, koguta na szczycie, a u podstawy aureolę lub półksiężyc (patrz: E/5520/ML, E/8115/ML).

Krzyże z promieniami i kogutem nie były rozpowszechnione na Lubelszczyźnie. Blaszaną sylwetkę piejącego ptaka umieszczano na szczycie pionowego ramienia na stałe lub ruchomo na osi – jak w wiatrowskazach, dzięki czemu pod wpływem wiatru obracała się. Postać symbolicznego kura przybierała najczęściej formę realistyczną, spotykano również daleko posunięte stylizacje i uproszczenia, których efektem był bliżej nieokreślony ptak (patrz: E/379/ML). Szczególnie przy starszych egzemplarzach trudno zweryfikować, czy było to zamierzonym działaniem artystycznym, czy wynikiem kowalskich umiejętności.

W okolicach Lublina, Lubartowa i Łęcznej krzyże z półksiężycem posiadają w środkowej części dodatkowy element zdobniczy – aureolę, często na otoku zdobioną metalowymi gwiazdkami, przez co formą przypominają monstrancję.