Chronometr na zawieszeniu Cardana

W XVIII w. sporym problemem żeglarzy było określenie długości geograficznej na jakiej znajduje się statek w danym momencie. O ile szerokość geograficzna była relatywnie prosta do wyliczenia na podstawie pozycji Gwiazdy Polarnej lub Słońca nad horyzontem, o tyle ustalenie szerokości geograficznej, na jakiej znajduje się statek odbywało się na podstawie nawigacji zliczeniowej, w której podstawą było określenie drogi przebytej przez jednostkę pływającą od ostatniej pozycji obserwowanej, przy wykorzystaniu objętego kursu oraz prędkości. Określone w ten sposób pozycje nie uwzględniały jednak kierunków wiatru i prądów morskich.

Rozwiązaniem byłoby obliczanie długości geograficznej na podstawie różnic w czasie między południem w Greenwich, przez który przebiega południk 0° a lokalnie wyznaczonym południem solarnym. By ta metoda przyniosła wymierne rezultaty potrzebny był jednak bardzo dokładny czasomierz.

Pierwszy zegar, którego błąd pomiarowy był mniejszy niż 2 minuty, co w nawigacji odpowiada połowie stopnia długości geograficznej, zbudował w 1759 r. John Harrison (1693–1776). Dzięki wahaniom chodu na poziomie sekundy miesięcznie jego chronometr pozwalał bardzo dokładnie określić na morzu długość geograficzną.

Prezentowany zegar wyprodukowany został przez niemieckie przedsiębiorstwo państwowe VEB Glashütter Uhrenbetriebe (GUB), założone w 1845 r. i działające do dziś pod nazwą Glashütter Uhrenbetrieb. Jest to egzemplarz jeszcze sprzed ery kwarcowej, w którym wskazówka sekundowa posuwa się skokami co pół sekundy a sprężynowy naciąg pozwala teoretycznie na 56-godzinny ruch. W praktyce jednak chronometr był nakręcany co 24 godziny. Należało zawsze o tej samej porze wykonać 8 i pół obrotu w lewo. By kontrolować możliwy błąd pomiarowy urządzenia, codziennie porównywano wskazanie z sygnałem radiowym z Greenwich a dane zapisywano w dzienniku chronometru.

Leszek Kocela