Kompozycja z łabędziami

Twórczość Witkacego – Stanisława Ignacego Witkiewicza (1885–1939) – malarza, rysownika, fotografa, dramaturga, filozofa i teoretyka sztuki, należy do najbardziej oryginalnych zjawisk sztuki polskiej XX wieku. Kompozycja z łabędziami (1916) pochodzi z okresu I wojny światowej, którą Witkacy spędził w Rosji, gdzie przybył w 1914 roku, po podróży po Australii, zatrzymując się w Petersburgu. Po ukończeniu miejscowej szkoły oficerskiej został przyjęty do elitarnego Pawłowskiego Pułku Lejbgwardii, następnie skierowany na front. W 1916 roku uczestniczył w jednej z najbardziej krwawych bitew wojny – pod Witonierzem na Ukrainie. Odniesione rany przerwały jego udział w działaniach wojennych. Mimo dramatycznych doświadczeń związanych z wojną i wybuchem rewolucji październikowej artysta intensywnie pracował, tworząc między innymi zarys publikacji Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia. Zawarty w niej system poglądów filozoficznych i estetycznych wraz z teorią Czystej Formy zdeterminował późniejsze działania artystyczne Witkacego w zakresie malarstwa i teatru. Podczas pobytu w Rosji powstały liczne kompozycje węglem i pastelem, w tym portrety osób z najbliższego otoczenia artysty, prace o tematyce fantastycznej i kompozycje astronomiczne. Można przypuszczać, że literackie odniesienia Kompozycji z łabędziami odwołują się do opowieści o księżniczce zaklętej w ptaka, opisanej w muzycznej fantazji Piotra Czajkowskiego Jezioro łabędzie, które Witkacy mógł oglądać podczas pobytu w Petersburgu. Muzyka była obecna w jego myśli estetycznej, artysta nadawał jej wysoką rangę w hierarchii sztuk, często zjednując ją z malarstwem. W pismach teoretycznych o teatrze, mimo niechęci do śpiewu i opery, dopuszczał pojawienie się muzyki instrumentalnej, wokalnej i tańca jako elementów składowych idealnego przedstawienia teatralnego w Czystej Formie. Wyobrażona w centrum kompozycji postać kobieca nasuwa skojarzenia z Odettą, która tylko o północy nad brzegiem jeziora może przybierać ludzką postać. Kroczy ona groblą dzielącą lustro wody na dwie części w towarzystwie łabędzi o zdeformowanych, złowieszczych głowach. Zaprzeczają one wyobrażeniu piękna, tradycyjnie związanego z tym gatunkiem ptaków, będąc wytworem fantazji artysty manifestującej się w groteskowym widzeniu rzeczywistości.

Anna Hałata