Dziewczyna ze starcem

W obfitej spuściźnie Teodora Axentowicza (1859–1938) wyróżnia się dwa równoległe nurty tematyczne – portret i malarstwo rodzajowe. Jako portrecista zasłynął ze zmysłowych, tchnących czarem i tajemnicą olejnych i pastelowych wizerunków kobiecych. W drugim nurcie ważne miejsce zajmował rodzimy folklor, wielobarwne motywy z Kresów. Axentowicz jako pierwszy wprowadził do malarstwa polskiego tematykę huculską, bardzo popularną w twórczości następnego pokolenia. Zapewne z racji swojego pochodzenia podejmował też wątki związane z historią i kulturą polskich Ormian.

Początek nurtu rodzajowego w sztuce artysty sięga wczesnych lat 80., okresu studiów w Monachium. Opierając się na przywiezionych z Huculszczyzny, z okolic Jamna i Kołomyi, szkicach, odtwarzał epizody z życia wsi (na przykład Pogrzeb na Rusi, Gęsiarka). Motywy zaczerpnięte z bogatej kultury górali Karpat Wschodnich, święta i obrzędy religijne: święcenie gromnic, wody i pokarmów, pogrzeby, procesje, zabawy oraz wizerunki Hucułów, na stałe zagościły w jego twórczości. Przez kilkadziesiąt lat wykonał niezliczoną liczbę takich prac, wielokrotnie przetwarzając jeden temat w różnych ujęciach i technikach. Najbardziej znanym obrazem jest Święto Jordanu (1893), monumentalna scena religijna w scenerii zimowej oddająca surowy nastrój ceremonii. Powaga i melancholia cechuje też niewielką kompozycję Dziewczyna ze starcem, która jest kojarzona z wymienionym dziełem. Niektóre elementy rodzajowe sugerują, iż przedstawienie może odnosić się też do Święta Matki Bożej Gromnicznej, obchodzonego w Kościele wschodnim 15 lutego. Poświęcona w cerkwi gromnica miała zapewniać pomyślność i chronić przed urokami.

Obraz przedstawia dwie ubogie postacie idące przez śnieżną równinę: na przodzie huculską dziewczynkę niosącą zapaloną gromnicę, za nią starca w rudym kożuchu, z kapeluszem w ręku. Niepozorna scenka folklorystyczna, wykonana z użyciem prostych środków, raptem kilku chłodnych barw, zawiera pewną wieloznaczność. Można ją odczytywać jako metaforę etapów życia. Choć dziewczynka zdaje się być przewodnikiem starego człowieka, jej nieobecne spojrzenie i melancholia wskazują na jednoczesne bycie „tu” i „gdzieś indziej”. Tę parę można odnaleźć zarówno w dużych rozbudowanych kompozycjach, jak i w niewielkich studiach portretowych.

Bożena Kasperowicz