Rozmowa księdza z dziećmi

Franciszek Kostrzewski należy do grona protoplastów realizmu w sztuce polskiej. Jego twórczość jest poświęcona życiu miasteczek i wsi, którego był bacznym obserwatorem. Obraz Rozmowa księdza z dziećmi (1856) pochodzi z okresu, kiedy artysta poświęcał się jeszcze malarstwu, porzuconemu po 1870 roku na rzecz rysunku i pracy ilustratora. Właśnie w latach 50. XIX wieku powstały Cyrk na Saskiej Kępie (1852) i Chłopi w karczmie (1854), zaliczane do najlepszych dzieł w spuściźnie artysty. Umieszczona na tle rodzimego, malowniczego pejzażu scena rodzajowa, której bohaterami są mali mieszkańcy wsi, skupia wszystkie cechy charakterystyczne dla sztuki Kostrzewskiego. Jej zasady zostały wypracowane podczas studiów w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych w pracowni J. F. Piwarskiego. Z grona pierwszych adeptów wyłonił się krąg przyjaciół (między innymi F. Kostrzewski, J. Kossak, W. Gerson, H. Pillati), od nazwiska przywódcy zwany Grupą Marcina Olszyńskiego, uznany za pierwszą cyganerię artystyczną. Miała duże znaczenie dla wykształcenia się kierunku realistycznego, programowo odchodząc od rządzących wciąż sztuką polską reguł akademickich, idealizowanego portretu i pejzażu reprezentowanego przez ich nauczyciela, C. Breslauera. Uwagę skierowano na życie prostego ludu, jego zwyczaje i zachowania, ukazywane bez romantycznej emfazy. W celach poznawczych przyjaciele odbywali po kraju „podróże piechotne”. Ważnym elementem wędrówek były studia plenerowe. Uczestnicy swoje obserwacje utrwalali w rysunkach i obrazach, wydobywając realia, specyfikę miejsc i postaci. Kostrzewski był rozmiłowany w pejzażu kieleckim. Na wsi sandomierskiej spędził dzieciństwo, później bywał tam czasowo u możnych chlebodawców, między innymi u mecenasa i kolekcjonera T. Zielińskiego.

W obrazach artysty brzmią echa zachwytu holenderskim malarstwem XVII wieku i barbizończyków. Inspiracje widoczne są głównie w scenach rodzajowych, usytuowanych w ciemnych wnętrzach, i w pejzażach ze sztafażem, w których ciepły, złotawy krajobraz jest równie ważny jak przedstawiona anegdota.

Współcześni opisywali Kostrzewskiego jako człowieka miłującego ludzi i przyjemności życia, oddanego i życzliwego nauczyciela. Najwybitniejszym uczniem okazał się J. Szermentowski, który pozostał wierny artystycznemu testamentowi mistrza.

Bożena Kasperowicz