Pejzaż z wiatrakiem

Pejzaż z wiatrakiem przywołuje długą tradycję wyobrażeń krajobrazowych, znanych przede wszystkim z realistycznych ujęć malarstwa holenderskiego. Czyżewski ukazuje krajobraz z centralnie umieszczoną konstrukcją wiatraka-koźlaka, charakterystycznego dla polskiego krajobrazu, w sąsiedztwie zabudowań mieszkalnych. Widok ten jest jednak pretekstem dla rozwijanych zainteresowań formalnych, konsekwentnie prowadzonych w różnych fazach jego działalności.

Twórczość Czyżewskiego wykreślała kolejne odsłony nowoczesności w malarstwie polskim, co oznaczało odejście od historycznych i narracyjnych schematów malarstwa XIX-wiecznego. Jako współtwórca ugrupowania formistów (1917) rozwijał malarstwo charakteryzujące się zaskakującymi i skomplikowanymi układami formalnymi, opisanymi grubą czarną, wyrazistą linią. Formizm, synkretycznie łącząc różne kierunki początku wieku – kubizmu, ekspresjonizmu i futuryzmu – eksperymentował z konwencjami przedstawienia rzeczywistości jako zasadniczego problemu „nowej sztuki”, szukając zarazem rodzimych inspiracji, na przykład w tradycji Podhala czy sztuce religijnej. W ten sposób początki polskiej awangardy były ściśle powiązane z atmosferą rodzimości i odzyskiwaniem niepodległości.

W latach 20. twórczość Czyżewskiego ewoluowała w kierunku estetyzmu, gry barwnej, zbliżenia do pozycji kolorystycznych. Słynna fraza Maurice’a Denisa, odnosząca się do prymatu układu barw na płótnie w stosunku do przedstawienia – stała się dewizą zróżnicowanych poszukiwań wśród polskich kolorystów skupionych wokół Józefa Pankiewicza w Komitecie Paryskim i innych ugrupowaniach artystycznych.

Pejzaż z wiatrakiem jest świadectwem dojrzałego stylu, w którym świat przedstawiony – wiatrak, zabudowania, las i chmury – układają się w jednolitą gamę barwną, łączącą ciepłe i zimne tony, które harmonizują całą powierzchnię obrazu i wyłaniają poszczególne elementy sceny malarskiej. Rodzimy krajobraz przetłumaczony na grę barw i pociągnięć pędzla stawał się uniwersalnym wzorem unowocześniania polskiego malarstwa, sublimowania estetycznych wzorów. Czyżewski swój pejzaż potraktował także odwrotnie, budując korespondencję z rodzimą przeszłością – pejzażami Breslauera, Gersona, Brandta, podobnie jak oni nasycając wiejską scenerię tęsknotą i zażyłością.

Marcin Lachowski