Kukiełka z szopki "Czarownica"

Kolęda z szopką była przykładem cieszącego się dużą popularnością teatrzyku kukiełkowego. Wywodziła się z połowy XVIII wieku, kiedy to jako forma jasełkowego przedstawienia, ze względu na swój coraz bardziej świecki, a nieraz i sprośny charakter, została usunięta z kościołów i wraz z odgrywającymi ją kolędnikami wyszła na ulice.

Jasełka ludowe (od staropolskiego słowa jasło oznaczającego żłób), prezentowane przy pomocy kukiełek szopkowych, były swojską opowieścią o narodzeniu Jezusa, radości ludzi, pokłonie Trzech Króli i pasterzy, o spisku Heroda, jego zbrodniach i niechlubnej śmierci. Wątki biblijne mieszały się w nich z realiami polskimi, scenkami rodzajowymi i wydarzeniami czerpanymi z życia mieszkańców okolicznych wsi i miast. Główne postaci, czyli Święta Rodzina z Dzieciątkiem, bywały zasygnalizowane za pomocą obrazka lub papierowych sylwetek umieszczonych w tyle sceny lub powyżej, w przypadku domku dwukondygnacyjnego.

W szopkach kolędniczych występowały zarówno postaci znane z Biblii – Herod i jego dwór oraz Trzej Królowie ze Wschodu, jak i osoby rodem z Polski o swojsko brzmiącym imionach: Kuba, Bartosz, Maciek, Szymon. Byli także, idący do Betlejem przez pokryte śniegiem drogi i bezdroża: rolnicy, rybacy, wędrowni i lokalni rzemieślnicy, domokrążni handlarze i przekupki oraz żołnierze czy cudzoziemcy osiedli w Polsce: Żyd – handlarz lub szynkarz, Węgier – sprzedawca olejków, Cygan, Moskal, Niemiec. Nie brakowało postaci z folkloru polskiego występujących w podaniach i baśniach: dziad-pielgrzym, czarownica, diabeł i śmierć, która w końcowej scenie przedstawienia ścinała głowę podstępnemu królowi Herodowi.

Ilość lalek była bardzo różna (od dziesięciu do dwudziestu). Na szopkowej scenie kukiełki były prowadzone na trzonku drewnianym lub drucie przez szczelinę wzdłuż sceny w podłodze domku. Czasem niektóre mogły wykonywać ograniczone ruchy, na przykład czarownica poruszała tłuczkiem w maselnicy, diabeł machał widłami, śmierć kosą, żołnierz salutował, a dziadek potrząsał sakwą, prosząc o datki. Głowa króla Heroda często bywała umieszczana na kołku-szyi tak luźno, że spadała z niego po dotknięciu kosą przez śmierć. Postaci zjawiały się na scenie kolejno – pojedynczo lub w parach, rzadko w większych grupach, wygłaszając swoje kwestie, i znikały, ustępując miejsca następnym.