Matryca z napisem: „La contesseAlferd Potocka neeprincessa Czartoryska”

Jedną z podstawowych cech człowieka, odróżniających go od zwierzęcia, jest mowa. Słowo mówione jest jednak nietrwałe, a pamięć ludzka zawodna. Wynalazkiem, który pozwolił na gromadzenie i przekazywanie następnym pokoleniom wiedzy, kultury i cywilizacji było pismo, którego rozwój postępował bardzo wolno.

Pod koniec epoki kamienia zaczęto przekazywać informację za pomocą obrazków – symboli. Takie zapisy piktograficzne rozwinęły się w pismo obrazkowo – fonetyczne pozwalające na zapis w określonym języku. Uczeni sądzą, że pismo powstało wraz z rozwojem cywilizacji miejskiej, która koło 4000 p.n.e. zaczęło rozkwitać na Bliskim Wschodzie (spisywanie praw, umów). W kolejnych wiekach powstało pismo klinowe (Mezopotamia), pismo hieroglificzne (Egipt) przełomem w historii pisma stało się wynalezienie i upowszechnienie alfabetu, czyli zapisu notującego głoski. Pismo alfabetyczne, w którym poszczególnym dziwię kom odpowiadają oddzielne znaki (litery) pojawiło się w Palestynie w drugiej połowie drugiego tysiąclecia p.n.e. Przez następne milenium pismo alfabetyczne przechodziło liczne przeobrażenia aby około roku 1000 p.n.e. można było uznać alfabet fenicki ze w pełni ukształtowany. Od Fenicjan zapis alfabetyczni przejęli Gracy, od których pochodzi nazwa alfabet (alfa, beta – pierwsze używanego przez nich alfabetu), a Rzymianie nadali mu postać, którą posługujemy się do dzisiaj. Upowszechnienie pisma alfabetycznego spowodowało masowe zapotrzebowanie na materiały piśmienne. Próbowano pisać na drewnie, kości, korze, liściach palmowych. Dopiero Egipcjanie wykorzystali łodygi cibory papirusowej, rosnącej w delcie Nilu, wyrabiając z nich papirus, następnym milowym krokiem w zapisie było wynalezienie pergaminu wytwarzany ze skór zwierzęcych. Powstanie Pergamonu i jego nazwy łączy się z miastem Pergamon w Azji Mniejszej, będącym przez lata ważnym ośrodkiem produkcji i handlu pergaminem. Oba te materiały piśmienne (papirus i pergamin) były bardzo drogie, a ich produkcja czasochłonne co powodowało ekskluzywność wszelkiego rodzaju dokumentów, książek, których posiadanie wiązało się możliwościami finansowymi. Do XV wieku wszystkie dokumenty były pisane ręcznie przy wykorzystaniu zaostrzonych patyczków, piór ptasich oraz pędzelków (Daleki Wschód). Pióra wyrwane żywym ptakom spiekano w gorącym piasku albo wypalano w inny sposób by pokrywająca je błona dała się lekko zdjąć, następnie zanurzano je w ałunie lub kwasie dla nabrania twardości. Dzięki takim narzędziom nanoszono inkaust (barwnik, atrament) na podłoże papirusowe, pergaminowe tworząc dokumenty. Greckie słowo kalomos, łacińskie calamus i calamrium dało nazwę kałamarz na określenie naczynia z atramentem. Inkaust – atrament jest roztworem ewentualnie zawiesiną naturalnego albo syntetycznego barwnika z dodatkiem gliceryny, gumy arabskiej i środków konserwacyjnych. Pierwsze atramenty były koloru czarnego, brunatnego, czasami w odcieniu zielonkawym, do zaznaczenia inicjałów lub tytułów zaczęto używać inkaustu czerwonego (kolor uzyskano po dodaniu mini), a po dodaniu złota lub srebra uzyskano kolor tych szlachetnych metali. Przełomem w dziejach piśmiennictwa w Europie stało się sprowadzenie (część znawców przypisuje ten fakt Morco Polo) papieru, który w Chinach był znany już od początku naszej ery. Pierwsze papiernie (wytwórnie papieru) powstały w Hiszpanii w okolicach Walencji`, w połowie XIII wieku we włoskim miasteczku Faleriano koło Ankony powstał ośrodek produkcji wysokiej jakości papieru, zaś w drugiej połowie XV wieku wytwórnie papieru istniały już na ziemiach polskich. Wiek XV charakteryzuje się znacznym zapotrzebowaniem na słowo pisane (reformacja i kontrreformacja przyczyniła się do powstania wielu dzieł teologicznych dostępnych dla szerszego grona odbiorców). Temu zapotrzebowaniu nie był wstanie sprostać dotychczasowy sposób ręcznego kopiowania dzieł w klasztorach, ręcznego przepisywania tekstów w kancelariach władców. Poszukiwanie nowego sposobu zapisu doprowadziło do „wynalezienia” druku i użycia ruchomych czcionki. Co prawda w roku 1041 n. e. chiński kowal jako pierwszy na świecie wynalazł i zastosował ruchomą czcionkę dla pojedynczych znaków ale w Europie za wynalazcę uważa się Holendra Laurensa Janszoona Costera prowadzącego działalność w mieście Haarlem. Mimo tego faktu za twórcę druku (w świadomości Europejczyków) uchodzi Jan Gutenberg a wydrukowana przez niego Biblia (Biblia Gutenberga) stała się symbolem postępu w świadomości współczesnego człowieka. Wprowadzenie ruchomych czcionek , coraz wydajniejszych maszyn drukarskich, nowych środków (farb drukarskich) rozpowszechniło sztukę pisania i czytania i dodatkowo rozwinęło się w druk rysunków i obrazków. Jako pierwszy dla ilustracji powstał druk płaski, potem kolejno druk wklęsły i wypukły. Różnica pomiędzy tymi ostatnimi polega na tym ,że w druku wypukłym rysunek czy napis znajduję się na powierzchni matrycy, a w drugim poniżej powierzchni. Technika druku wklęsłego (przykładem jest omawiana poniżej matryca nr. inw S.3729MŁ) zyskała większą popularność dzięki wytrzymałości na uszkodzenia dzięki czemu uzyskano możliwość drukowania większych nakładów. Najprościej mówiąc druk wklęsły polega, na tym że miejsca drukujące są położone niżej niż miejsca niedrukujące, farbę drukującą nanosi się na oba miejsca (pola) po czym farba drukarska zostaje zebrana rakłem (specjalne narzędzie) z miejsc niedrukujących. W ten prosty sposób farba pozostaje tylko w miejscach zagłębionych i przez proces drukarski przenosi wzór, napis na kartę papieru. Opisywany obiekt w księgach inwentarzowych raczej niefortunnie zaliczony do jako przycisk do papieru (waga i forma jest bardzo nieporęczna do takiego celu) jest przykładem odmiany druku płaskiego czyli kamieniorytu, gdzie formą drukową jest kamień graficzny z wyrytym rysunkiem lub napisem. W omawianym przypadku na kamieniu znajduje się napis „La contesseAlferd Potocka neeprincessa Czartoryska” („Hrabina Alfred Potocka z domu księżna Czartoryska”). Napis (w negatywie) jest umieszczony w ramce, co swoim wyglądem sugeruje, że była to matryca biletu wizytowego. Wizytówka (bilet wizytowy) to zazwyczaj prostokątny, poręczny, kartonik papieru z zapisaną treścią .np., imię i nazwisko właściciela takiego typu kart . Znowu musimy wrócić do Chin, które w XV wieku stały się kolebką biletu, do posiadania którego był zobligowany urzędnik dekretem cesarza. W Europie wizytówki stały się popularne za czasów Ludwika XIV, a w Rosji za Katarzyny II. Wizytówka, której matryce omawiamy należała do żony Alfreda I Potockiego, Józefiny Marii Czartoryskiej. Slub Józefiny i Alfreda odbył się 21 czerwca 1814 roku, gdy powracający z niewoli (Z Wiatki) rosyjskiej (Alfred jako oficer Księstwa warszawskiego został ranny i wzięty do niewoli w bitwie pod Borodino) zatrzymał się w dobrach Józefa Klemensa Czartoryskiego w Antoninach. Warto tu przypomnieć ze Alfred i Józefina Potoccy kontynuowali prace w zamku łańcuckim i im zawdzięczamy rozbudowę i wystrój pokoi na II piętrze pałacu.

Dzisiaj trudno powiedzieć jaką dokładnie funkcję pełniła matryca, może była częścią większej całości, czy zachowana została jako przycisk do papieru, ale na pewno jest pamiątką po właścicielach Łańcuta.

Przemysław Kucia