Krzyż z krzyżykami

Krzyże przydrożne drewniane, kamienne czy żelazne były nieodłącznym elementem polskiego krajobrazu, często wytyczającym granice „małych ojczyzn”. Powstawały na szczególne okazje: w dniach radości czy godzinie żałoby, ku pamięci zmarłych, lub jako modlitewne westchnienie. Formy drewnianych krzyży na Lubelszczyźnie były rożne – od prostych z nieociosanego drewna do tych z bardzo bogatym zdobnictwem. Wyróżniały się krzyże spotykane na pograniczu powiatów lubelskiego i łęczyńskiego, z charakterystycznym rodzajem wsporników otaczających miejsce skrzyżowania ramion, przybierających formę aureoli z łagodnymi zagięciami łuków, oraz krzyże biłgorajsko-janowskie z wąskim dwuspadowym daszkiem i ozdobnie wyciętym dołem. Niektóre dodatkowo wieńczyły małe krzyże kowalskiej roboty.

Żelazne krzyże były wykonywane w Polsce od początku XVIII wieku. Na Lubelszczyźnie występowały dość powszechne, mimo że na wschodnich terenach, głównie na Chełmszczyźnie, pod koniec XIX wieku, w okresie ucisku religijnego stosowanego przez rząd carski, obowiązywał zakaz stawiania obiektów kultu z zakresu małej architektury. Ich olbrzymia różnorodność form, od bardzo prostych do niezwykle rozbudowanych, świadczy o umiejętnościach i inwencji twórczej ludowych kowali oraz o dużym zapotrzebowaniu ludności na ten typ wyrobów. Na podstawie krzyży pozostałych do dziś można ocenić, iż swoje piękno zawdzięczają bardziej kształtom niż zdobnictwu techniką trybowania lub stempelkowania.

Szczytowe krzyżyki o sylwecie krzyża łacińskiego stanowiły zdecydowaną większość. Często zdobiły je dodatkowe elementy rozmaicie stylizowane: promienie, kogut (patrz: E/379/ML, E/16369/ML) czy półksiężyc (patrz: E/8115/ML). Przybierały także kształt krzyża lotaryńskiego, wierzono w ich magiczną ochronę przeciw „morowemu powietrzu” (patrz: E/6390/ML). Ażurowe z okolic Janowa Lubelskiego zaś były bardzo oryginalne i niespotykane w innych regonach (patrz: E/5520/ML). Najprostsze odmiany, tworzone przez skrzyżowanie dwóch płaskich ramion, występowały również w zwielokrotnieniu – jak w przypadku krzyża z zawieprzyckiej kapliczki z 1868 roku, w którym sześć krzyżyków połączono kółkiem.