Deesis

Deesis z greckiego oznacza błaganie, prośbę, także modlitwę wstawienniczą. Pojęcie to od wczesnego chrześcijaństwa ukształtowało się w oparciu o teksty liturgiczne, jak chociażby eucharystyczna modlitwa dziękczynna, czy modlitwy błagalne, w których Kościół ucieka się do orędownictwa Bogurodzicy, Jana Chrzciciela, aniołów, apostołów, męczenników, świętych. Ich postacie, na równi z centralną postacią Chrystusa, przeszły do wizualnego Deesis już w VI – VII w. Z czasem rozwinęły się różne warianty obrazowe tego przedstawienia. Wieloaspektowe są także sposoby jego interpretacji. Po okresie ikonoklazmu w IX – XI w. wizerunki Deesis zaczęto umieszczać na belce architrawu w obrębie templonu stanowiącego w świątyni granicę pomiędzy strefą sacrum (sanktuarium) i profanum (nawa dla wiernych). Wraz z ukształtowaniem na Rusi wielostrefowej przegrody ołtarzowej Deesis stało się jednym z rzędów ikonostasu. W podstawowym wariancie przedstawienia występują trzy osoby: Chrystus – Pantokrator Wszechwładca i zwracający się do niego w modlitwie błagalnej najwięksi orędownicy człowieka: Boża Rodzicielka i św. Jan Chrzciciel, którzy równocześnie reprezentują cały rodzaj ludzki. Ich obecność ukazuje także tajemnicę Wcielenia Zbawiciela, dokonaną z udziałem Bogurodzicy i poświadczoną przez Jana – obecnego przy wylaniu Ducha Świętego na Syna Bożego podczas chrztu w Jordanie. Na równi z wariantem podstawowym rozwinęła się Wielka Deesis, centralnie umieszczony trymorphon (z trzema osobami) uzupełniony o Archaniołów, uosabiających cały niewidzialny świat anielski, tworzy pentamorphon (z pięcioma osobami) oraz dalsze postacie świętych uosabiających kościół ziemski. Układ postaci w takich ikonach zawsze jest hierarchiczny. Wizerunki Deesis spopularyzowały się także w prywatnym kulcie, co widać na przykładzie prezentowanej ikony. 

Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967