św. Mikołaj

Wizerunek Świętego Mikołaja z mieczem w prawej dłoni oraz sylwetą cerkwi lub obronnego grodu w lewej znany jest od XIV w. Tradycja wiąże jego powstanie z położonym ok. 100km na zachód od Moskwy Możajskiem. Podczas najazdu mongolskiego w XIII w. Możajsk uniknął zdobycia i zniszczenia przez wojska Batu-Chana. Legenda o ocaleniu miasta powołuje się na cudowne ukazanie św. Mikołaja przez rozmodlonymi mieszkańcami. Zazwyczaj dobrotliwy i łagodny Mikołaj Cudotwórca jawił się w całej postaci jako groźny obrońca, trzymając uniesiony miecz w prawicy i obwiedziony murem gród w lewicy. Widok ten przestraszył wrogów, którzy uciekli, a ocaleni mieszkańcy wykonali rzeźbiony wizerunek świętego umieszczając go w nowej murowanej cerkwi. Inna wersja opowiadania głosi, że wyniesiona na mury miejskie rzeźba Św. Mikołaja ocaliła miasto przed nieprzyjacielskim najazdem. Pochodząca najwcześniej z końca XIV w. rzeźba św. Mikołaja stała się celem pielgrzymek i przyczyniła się do rozwoju kultu świętego w Możajsku (obecnie oryginał znajduje się w zbiorach sztuki cerkiewnej w Ermitażu). Jednak po raz pierwszy rzeźbę nazwano Możajskim św. Mikołajem w dokumentach miejskich z XVI w. dla odróżnienia go od innych wizerunków świętego. W malarstwie ikonowym przedstawienie św. Mikołaja Możajskiego, patrz S.12820MŁ, S.12950MŁ, upowszechniło się od XVI-XVII w. Wizerunek ten był popularny także wśród staroobrzędowców. Nie uznawszy reformy liturgicznej zwolennicy staroruskiej tradycji cerkiewnej od XVII w. wytwarzali i upowszechniali własne przedmioty kultu. Wśród nich dużą popularnością cieszyły się odlewane ze stopów metali ikony składane zwane „składniami”. Prezentowany reliefowy wizerunek św. Mikołaja Możajskiego, zwieńczony charakterystycznym kokosznikiem, stanowi środkowe skrzydło tryptyku czyli trójskrzydłowej, zamykanej ikony.  

Teresa Bagińska-Żurawska https://orcid.org/0000-0002-9243-3967