Szyld

Szyld znaleziony w ruinach getta warszawskiego, nieopodal miejsca, w którym obecnie stoi gmach Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

Znalazł go Ryszard Cywiński i jego koleżanka Lucyna, wówczas studenci Uniwersytetu Warszawskiego – w trakcie prac społecznych na Muranowie. Po latach wskazał nawet dokładne datę i miejsce znalezienia: okolice dzisiejszego skrzyżowania ulic Karmelickiej i Pawiej, przełom maja i kwietnia 1953. (Znamienne, że prace te nie zostały zorganizowane w związku z 10. rocznicą wybuchu powstania w getcie, przypadającą 19 kwietnia, ale z okazji 1 Maja – Święta Pracy; w Polsce Ludowej pamięć o powstaniu w getcie warszawskim nie była kultywowana oficjalnie).

Znalazca zabrał nieoczyszczoną jeszcze blachę – cenny, trudno dostępny, a przydatny materiał – do swojej ciotki do Legionowa. Rodzina rozbudowywała wówczas dom. Ciotka, kiedy wymyła blachę i odkryła napis, uznała jednak, że nie wypada przetwarzać tego przedmiotu-świadka Zagłady. Pozostał w domu. Ryszard Cywiński w 2006 r., po przeczytaniu w gazecie informacji o nowo powstającym muzeum, postanowił przekazać obiekt do kolekcji muzealnej; był to jeden z pierwszych darów, niemal od razu włączony do grupy eksponatów wystawy stałej POLIN.

Wskazane jednoznacznie przez darczyńcę miejsce znalezienia (faktycznie w pierwszej połowie lat 50. tereny były dopiero uporządkowywane) sugeruje, że szyld został przeniesiony do getta. Trudno pomyśleć, w jakim innym celu niż używanie go jako reklamy gabinetu dentystycznego. (Przypomnijmy na marginesie: w getcie warszawskim w momencie jego utworzenia, jesienią 1940, i nałożenia na ludność żydowską obowiązku zamieszkania w jego granicach, przebywało prawie tysiąc lekarzy – na około 400 tys. osób. Większość prowadziła indywidualną praktykę. W czasie rozpoczęcia przez Niemców akcji likwidacyjnej w lipcu 1942 r. lekarzy było – wskutek przenoszenia do Warszawy Żydów z gett podwarszawskich – już około 4 tysiące, najwięcej dentystów, chirurgów i ginekologów). Na pewno jednak nie był to szyld gabinetu prowadzonego przez tę konkretną dentystkę, której nazwisko widnieje na tablicy. Znamy bowiem jej historię (przynajmniej do pewnego etapu).

Wyniki kwerendy w materiałach bibliotecznych wskazują, że był to szyld Berty Pik-Kacenelenbogen, urodzonej w 1885 r., która w 1905 roku (!) uzyskała dyplom lekarski („Urzędowy spis lekarzy, lekarzy dentystów, farmaceutów, felczerów, pielęgniarek, położnych, uprawnionych i samodzielnych techników dentystycznych oraz wykazy aptek, szpitali, ubezpieczalni społecz[nych], ośrodków zdrowia, przychodni samodzielnych oraz centrali i filii Państwowej Szkoły Higieny” 1939). Mieszkała i prowadziła praktykę w 1938 r. w Warszawie przy ul. Polnej 72 m. 7 (wg ,,Monitora Polskiego'' z 2.07.1938, nr 148: zob. ,,Wykaz członków komisji wyborczych do rad okręgowych izb lekarsko-dentystycznych"). Zwraca uwagę numer lokalu, 7, tożsamy z numerem na szyldzie, zatem był to szyld, którego używała w okresie pracy na Polnej. Przyjmowała tam co najmniej od 1930 r. (zob. dane w książce informacyjno-adresowej ,,Cała Warszawa’’ za 1930, s. 415, tj. s. 30 w dziale IX). W 1939, jak się wydaje, przeniosła praktykę na ul. Emilii Plater 4 m. 16 http://genealogyindexer.org/frame/d1182/11.

Jej mężem był Samuel Kacenelenbogen, który urodził się również w latach 80. XIX w. Zmarł w 1927 r. Zachował się jego nagrobek, a w prasie – nekrologi, w których wskazany został adres znany z książek adresowych, ul. Polna. W prasie kondolencje składano również córce zmarłego Samuela i owdowiałej Berty – Lidii (w pisowni ówczesnej brzmienie imienia: Lidja Kacenelebogenówna; kondolencje składali koledzy i koleżanki z klasy VI Liceum Francuskiego, zob. numer dziennika ,,Nasz Przegląd’’ z 22.06.1927).

Wiedzę o przedwojennej historii Berty Kacenelenbogen wzbogacają jeszcze inne, kontekstowe archiwalia. Jest to najpewniej ta sama Berta Kacenelenbogen, która wymieniona została w zachowanym archiwalium z 1926 r. jako należąca do grona spadkobierców Mowszy Pika (nieruchomości w Grodnie, przy ul. Dominikańskiej 17 i Kołożańskiej 13; zob. „Obwieszczenia Publiczne. Dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości” z 2.06.1926, nr 44. Jej nazwisko widnieje również na liście kuracjuszy z sanatoryjnej miejscowości pod Lwowem – Truskawca z wakacji 1938.

Kluczowe są jednak dla rekonstrukcji historii szyldu inne informacje. Otóż Berta Kacenelenbogen nie trafiła do getta Warszawskiego, bo uciekła z córką z Warszawy na początku wojny. Już w połowie 1940 roku znalazły się w Algierii, zostały jednak pochwycone, skierowane do obozu w Le Vernet. Ostatecznie obie szczęśliwie ocalały jednak z wojny i Zagłady (zob. biogram córki w: „1919-2019. Centenaire du Lycée Français de Varsovie. Stulecie Liceum Francuskiego w Warszawie”, s. 124).

W jaki sposób zatem szyld znalazł się w getcie? Możemy tylko wysnuwać domniemania. Za hipotezę najbardziej prawdopodobną, choć opartą tylko na dedukcji i trudną do udowodnienia, uznajemy na tym etapie znajomości źródeł ewentualność, że ktoś, być może lekarka czy lekarz dobrze znany Bercie Kacenelenbogen, może blisko z nią współpracujący przed wojną, używał tego szyldu w 1940 r. i przeniósł się z nim do getta, zabrał go jako w ogóle część wyposażenia gabinetu (odkupionego u progu okupacji?), i prowadził w getcie praktykę dentystyczną. Być może z nowymi, wtórnie naniesionymi na metalowy szyld oznaczeniami (np. zasłoniętym nazwiskiem i numerem; zresztą gdyby Berta Pik-Kacenelenbogen szyldu używała w 1939 r. na ul. Plater, już wówczas musiała jakoś zmienić na szyldzie wskazanie lokalu 7 na 16). Jeśli takie oznaczenia znajdowały się na szyldzie, musiały ulec zniszczeniu, w przeciwieństwie do trwałych przedwojennych napisów – uszkodzonych, nadal jednak czytelnych.

Niestety zapewne nie poznamy odpowiedzi na pytanie, czy supozycja jest słuszna, a jeśli jest – odpowiedzi na pytanie, kto posługiwał się tym szyldem do momentu zagłady getta warszawskiego.

Przemysław Kaniecki, Maciej Wzorek