Na cmentarzu

Twórczość Witolda Wojtkiewicza (1879–1909), uznawanego na jednego z ważniejszych przedstawicieli symbolizmu i ekspresjonizmu w malarstwie polskim, zalicza się do najoryginalniejszych zjawisk sztuki Młodej Polski. Artysta studiował w warszawskiej Szkole Rysunkowej i w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowniach Leona Wyczółkowskiego i Józefa Pankiewicza. Należał do artystycznej bohemy Krakowa, był związany ze środowiskiem kabaretu Zielony Balonik. Jego malarstwo zwróciło uwagę pisarza André Gide’a i malarza Maurice’a Denisa, dzięki którym w 1907 roku artysta mógł zorganizować indywidualną wystawę w paryskiej Galerie Druet.

Sztuka Wojtkiewicza wprowadza widza w świat groteskowo-lirycznej poetyki odwołującej się do wyobraźni, marzeń sennych, zdeformowanej rzeczywistości zaludnionej postaciami symbolizującymi ból istnienia, egzystencjalne lęki i obsesje. Kompozycja Na cmentarzu staje się polem typowych dla młodopolskich artystów refleksyjnych rozważań związanych z przeświadczeniem o wszechogarniającym złu, nieszczęściu, bezsensie życia, przemijaniu i cierpieniu. Są one charakterystyczne dla dekadenckich nastrojów epoki, które w trafny sposób charakteryzuje w jednym z wierszy cyklu „Zamyślenia” Kazimierz Przerwa-Tetmajer:

Melancholia, tęsknota, smutek, zniechęcenie
Są treścią mojej duszy... Z skrzydły złamanemi
Myśl ma, zamiast powietrzne przerzynać bezdennie,
Włóczy się jak zbarczone żurawie po ziemi.

Kompozycja, powstała na rok przed przedwczesną śmiercią artysty dotkniętego nieuleczalną chorobą, której był w pełni świadomy, nosi cechy autentycznego tragizmu. Rysunek przedstawia postać ujętą w scenerii cmentarza. Jej poza ujawnia poczucie bezradności człowieka pogrążonego w rozpaczy. Zawężony kadr, ograniczający kompozycję do fragmentu natury reprezentowanej przez leśny pejzaż i rozpadające się nagrobki, intensyfikuje atmosferę przygnębienia i niepokoju. Stają się symbolem nieuchronności przeznaczenia i dramatu samotności.

Anna Hałata