Plan Radomia z oznaczeniami granic getta

Przedwojenny plan Radomia (druk ręcznie wykonanego planu Józefa Orzechowskiego, geometry miejskiego) z naniesionymi niemieckimi oznaczeniami granic getta żydowskiego. Być może jest to projekt do druku nowego, niemieckiego planu, na co mogłyby wskazywać wybielenia linii ulic przy napisach w części po prawej u góry i po lewej u dołu (wyglądają jak korekty uczytelniające materiał przeznaczony do powielenia).

Getto w Radomiu zostało utworzone na początku kwietnia 1941 r., zapewne jednak nie z tego okresu pochodzą niemieckojęzyczne adnotacje i rysunek granic dwóch części getta – jego granice nie są dokładnie takie same, jak na oficjalnych niemieckich ogłoszeniach o utworzeniu ,,zamkniętych dzielnic mieszkalnych'' z 3 kwietnia 1941 (por. podobiznę afisza ze zbiorów Archiwum Państwowego w Radomiu: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ogłoszenie_o_utworzeniu_getta_radomskiego.jpg).

Część getta oznaczona jako „1” to tzw. duże getto. Obejmowało m.in. ulice Starego Miasta, w większości zamieszkane przed wojną przez Żydów radomskich (prężna gmina żydowska działała w mieście od 1862 r., w 1939 r. żyło w Radomiu 30 tys. Żydów, była to 1/3 ludności miasta). W dużym getcie zamknięto około 25 tysięcy ludzi.

Na planie, w odróżnieniu od granic znanych z ww. ogłoszenia, poza gettem znajduje się część przy ulicy Staromiejskiej (tereny fabryczne). Dodatkowo oznaczono (1a) szpital gminny jako znajdujący się tuż za południową granicą getta, natomiast na ogłoszonym planie znajdował się on ściśle w granicach getta, i to razem z obszarem na wschód od niego – całym skrzyżowaniem ulic Narutowicza, Mariackiej i Starokrakowskiej, włącznie z terenem bezpośrednio przylegającym do skrzyżowania od strony południowo-wschodniej. Obrysowany i opisany na mapie jako ,,1b'' szpital zakaźny – przy ul. Warszawskiej, nieopodal cmentarza prawosławnego – nie jest wymieniany w ogłoszeniu z 3 kwietnia 1941.

Oznaczone jako „2” tzw. małe getto – w którym zamknięto około 8 tysięcy ludzi – utworzono na Glinicach, czyli na jednym z najbiedniejszych obszarów miasta. Na mapie granice są aż o połowę mniejsze niż na ww. ogłoszeniu, na którym uwzględniono jeszcze duży teren na południe od ulicy Białej, bez zachodniej części tej ulicy, jak i południowy odcinek Złotej – część Prędocinka.

Być może oznaczenia na planie powstały w okresie projektowania getta i jest to jedna z wersji zakładanych, niezrealizowanych w ostatecznym kształcie. Niewykluczone jednak, że rysunek pochodzi z okresu już po utworzeniu getta i stanowił projekt zmniejszenia getta – którego Niemcy nie zrealizowali. Zrealizowali bowiem dwuetapową likwidację getta: najpierw wysiedlając całe tzw. małe getto, potem duże. Większość Żydów z radomskiego getta, 30 tysięcy ludzi, została zabita w sierpniu 1942 r. w komorach gazowych obozu zagłady Treblinka II, pozostałych wywieziono do Auschwitz.

Plan został znaleziony przez Andrzeja Janowskiego, w styczniu 1945 r. w mieszkaniu jego ciotki, Marii Szenuarowej, przy ulicy Moniuszki w Radomiu. Dokument był jedną z rzeczy pozostawionych przez niemieckich żołnierzy, kwaterujących od końca 1944 w jednym z pokoi mieszkania. Andrzej Janowski – wówczas dziesięcioletni chłopiec, który trafił do Radomia po powstaniu warszawskim – zainteresował się planem przede wszystkim jako trudno dostępnym w tamtych czasach materiałem kartograficznym (jego notatki na stronie odwrotnej planu wyraźnie to pokazują). Znaczenie mapy jako dokumentu Zagłady zaczęło docierać do niego dopiero po wielu latach. W 2007 r. przekazał plan do zbiorów muzeum.

Relacja Andrzeja Janowskiego znajduje się w zbiorach historii mówionej Muzeum POLIN; publikacja zredagowanej wersji rozmowy: „Flesze” „Midrasz” 2016, nr 3, s. 67-70.

oprac. Przemysław Kaniecki; autor dziękuje za pomoc Łukaszowi Krzyżanowskiemu