Album rodziny Saternusów Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Album Józefa i Leokadii z d. Kanclerz Saternusów, zwierający zdjęcia dokumentujące szmugiel żywności do getta warszawskiego, włożone przed innymi zdjęciami rodzinnymi z okresu okupacji (skądinąd również stanowiących interesujące świadectwo z epoki).
Zdjęcia szmuglu zostały wykonane, sądząc z różnych ujęć sekwencji, przez co najmniej dwóch fotografów (fotografki), w tym być może przez Józefa Saternusa (jakkolwiek widać go na dwóch lub trzech zdjęciach). Znamy tylko dwa nazwiska z grona jego bliskich kolegów, koleżanki, którzy obok niego dokonali przerzutu żywności: Aleksander Cesarski (który mieszkał w okresie przedwojennym na Śliskiej) i Mieczysław Tabor. Saternus w trakcie wojny działał w konspiracji, grupa dokonująca szmuglu była żołnierzami podziemia, przy czym – jak wynika z relacji syna Józefa Saternusa, Marka, który przekazał zdjęcia do Muzeum POLIN – akcja nie miała charakteru oficjalnego AK, wykonana była jednak z przyzwoleniem władz.
Józef Saternus przekazał album synowi wiele lat po wojnie, gdy ten był już w dojrzałym wieku; wtedy poinformował go też, co zawiera album. Możemy domniemywać, że Józef Saternus jeszcze w trakcie wojny wywołał zdjęcia i skomponował album, i przechowywał go w domu – jakkolwiek stanowiło to zagrożenie w wypadku rewizji; album, podkreśla darczyńca, nie byłby po prostu wyjątkowym pod tym względem przedmiotem, w domu przechowywane były i inne obiekty, których odnalezienie przez Niemców powodowałyby aresztowanie lub rozstrzelanie, przede wszystkim przechowywano broń (jako dziecko Marek Saternus znalazł broń z tego czasu jeszcze schowaną w domu). Album przetrwałby zatem w mieszkaniu – niezniszczonym w trakcie powstania warszawskiego, ponieważ rodzina Saternusów (tak jak zresztą Kanclerzowie; Józef Saternus i Leokadia z d. Kanclerz pobrali się niedługo po wojnie) mieszkała na prawym brzegu miasta, w kamienicy przy ul. Ząbowskiej 13. Tu też ojciec Józefa, Franciszek Saternus, miał skład meblowy (w oficynie), natomiast sklep znajdował się przy ulicy Bagno. Jest to prawdopodobne, że osoby, którym przerzucano żywność, znane były Józefowi Saternusowi z okresu przedwojennego właśnie z okolic Bagna (znamy jedno nazwisko znajomego z okresu przedwojennego: Natana Tenenbauma, rówieśnika, pracującego w Synagodze Nożyków; nie wiemy jednak, czy przebywał w getcie). Sam przerzut – jak zdaje się wskazywać pierwsze zdjęcie w albumie – wykonano przez mur getta ciągnący się wzdłuż tej ulicy. Na niektórych zdjęciach widoczny jest szyld sklepu meblowego po stronie aryjskiej – zapewne to sklep Franciszka Saternusa.

Przemysław Kaniecki